De beste boeken van 2023: de eindejaarslijstjesspiegel

• Volg ook onze wekelijkse rubriek Best besproken
• Lees een fragment uit Sacha Bronwassers Luister
• Lees een fragment uit Adania Shibli's Een klein detail
• Lees Bart Nijensteen over Een klein detail
• Lees een fragment uit Zadie Smiths Charlatan
• Lees een fragment uit Ian McEwans Lessen

1. Hoe kunnen er al eindejaarslijstjes zijn vóór de Kerst? Dan missen we toch de boeken van Natalia Ginzberg, Elfriede Jelinek, Imre Kertesz en Jona Lendering, om er maar een paar te noemen? Ja, maar veel meer dan deze vier boeken verschijnen er niet dezer weken, en vaak corrigeren kranten hun omissies in het daaropvolgende jaar. De Volkskrant had dit jaar twee boeken uit 2022, de VPRO Gids, die zich minder aan het kalenderjaar bindt, nog een handvol meer. Ian McEwan maakt het het bontst: Lessons verscheen in 2022, en stond dus in de eindejaarslijstjes, maar Lessen, de vertaling van Harm Damsma en Niek Miedema, begin 2023, dus die staat ook in de eindejaarslijstjes van dit jaar. Update 20 december: Ginzburg wordt wel in de NRC-lijstjes van de recensenten genoemd. Update 31 december: in De Standaard wordt zelfs een boek van Joseph Roth van 21 december tweemaal genoemd.
2. Waarom die focus op wat het meest genoemd wordt? Vooral om het overzicht te behouden, en het gesprek te beginnen. Want krantenredacties zijn het ook wel eens helemaal niet eens: NRC Handelsblad noemde Ilja Leonard Pfeijffer Pfeijffer en Nobelprijswinnaar Jon Fosse niet, Sacha Bronwasser lijkt helemaal niet opgepikt te zijn door Vlaamse media, wat haar boek op het nippertje van de toppositie verdrijft. Plus: je kunt scrollen en lijstjes uitvouwen, en je laten verrassen door boeken die je helemaal niet eerder hebt gezien (wij ook niet).
3. Maar het is toch heel subjectief? Vanzelfsprekend. Persoonlijk had ik Mathijs Deen graag vaker genoemd gezien, en mis ik Richard Osinga's Munt - dus gelukkig zijn er de longlists van de literaire prijzen, die de literaire kritiek corrigeren. Bovendien hebben we ernaast persoonlijke cadeautips van de boekverkopers. Maar vooral: als meerdere mensen het eens zijn over wat een goed boek is, dan is het in ieder geval vast interessant.
4. Wat is de verhouding fictie/non-fictie? Die weegt, zoals vaker bij onze boekhandels, door naar de fictie; bij de meestgenoemde achttien titels zitten alleen Frits van Oostroms De Reynaert, Rachel Avivs Vreemden voor onszelf, Jonathan Eigs King en Martin Bossenbroeks De Zanzibardriehoek. Een goede reden om de non-fictielijstjes van VPRO Gids, nadrukkelijk geen lijstjes met beste boeken, daarom wel erbij te nemen. Voor kinderboeken en poëzie hebben we niet zo'n list: Tjibbe Veldkamp en Erna Sassen doen goed mee, maar poëzie is nog weinig genoemd.
5. Wat tellen we? Sommige lijstjes zijn gerangschikt, Ilja Leonard Pfeijffer (tweemaal), Benjamín Labatut, Sacha Bronwasser, Tjibbe Veldkamp & Mark Janssen, en Rosanne Kropman en Han Kang staan op 1, in sommige lijsten noemen verschillende recensenten hetzelfde boek (in Trouw Minke Douwesz, Jonathan Eig en Stefan Paas), er is een lijst van schrijvers die boeken aanraden. De NRC-lijst van 50 titels per rubriek overlapt natuurlijk met die van de individuele recensenten. In de eindejaarslijstjesspiegel telt elke vermelding eenmaal - en in de praktijk blijken de nummers 1 ook bij andere kranten genoemd te worden.
6. Wat mogen we nog verwachten? De lijstjes van De Telegraaf en Het Financieele Dagblad zitten achter een betaalmuur (maar De Standaard lukte wonderlijk genoeg wel dit jaar), dus die skippen we. En we gaan door met wat er staat te verschijnen in 2024.
7. We keken nog naar de eindejaarslijstjes van een paar redactionele websites:
   • De zestien medewerkers van LiterairNederland noemen Esther Kinsky, A.F.Th. van der Heijden en Ilja Leonard Pfeijffer, Tommy Wieringa, Sacha Bronwasser en Jon Fosse, Anjet Daanje en Andrea Wulf (beide uit 2022), Minke Douwesz, Cees Nooteboom, Sipko Melissen, Julien Ignacio, Marente de Moor, Tomas Lieske, Raymond Carver - en nog andere schrijvers.
   • Op Biografieportaal staat twaalfmaal de 'beste biografie', waaronder de boeken van Mathhijs de Ridder (Paul van Ostaijen), Jonathan Eig (Martin Luther King), Jos Versteegen (Hans Keilson) en Koen Hilberdink (P.C. Kuiper). Geen dubbelaars.
   • Tzum, ook vertrouwd in het doorzetten van eindejaarslijstjes, heeft zelf ook de meeste boeken: dertig medewerkers noemen elk drie boeken. Hier is dus wel overlap, en kan ik gelukkig turven. Zadie Smith en Teju Cole werden allebei maar eenmaal genoemd, en Antonio Scurati viermaal - evenveel als in alle papieren media -, maar verder zijn de Tzum-lezers niet heel anders dan de betaalde van de kranten: naast Scurati wordt Adania Shibli viermaal genoemd, Ilja Leonard Pfeijffer driemaal, en Sacha Bronwasser, Ingeborg Bachmann, Esther Gerritsen, Nastassja Martin en Bart Slijper elk tweemaal. Eenmaal Ian McEwan, geen Bregje Hofstede. Interessant genoeg staat Julien Ignacio bij zoveel LiterairNederland als Tzum op de lijstjes, terwijl de kranten hem over het hoofd zagen.
8. De Amerikaanse eindejaarslijstjesspiegel werd door LitHub samengesteld. Daar scoren Zadie Smith en Jonathan Eig ook goed, verder staan er veel titels op die blijkbaar nog een vertaling verdienen.

Op de foto: Daan Stoffelsen met de meestgenoemde beste boeken op 14 december 2023.