Over het vertalen van Hanya Yanagihara, Naar het paradijs, door Inger Limburg en Lucie van Rooijen

N.B. Deze tekst is met toestemming overgenomen van Hebban. Lees dus ook een fragment uit de roman en Marij de Wits bespreking.  Lees op onze site ook een fragment uit Een klein leven en Bas Stoffelsens bespreking van Yanagihara's romandebuut Notities uit de jungle.

De naam Hanya Yanagihara (Los Angeles, 1974) staat garant voor spraakmakende literatuur. Haar eerste roman, Notities uit de jungle (in 2013 vertaald door ondergetekenden), verhaalt over een wetenschapper die een spectaculaire ontdekking doet, maar zelf duistere geheimen te verbergen heeft. Volstrekt anders was haar tweede roman Een klein leven (in 2015 vertaald door Kitty Pouwels en Josephine Ruitenberg), die eigenlijk nauwelijks toelichting behoeft: een kwart miljoen mensen lazen in het Nederlands over het wel en vooral wee van Jude St. Francis en zijn vriendengroep, en velen zagen de toneelbewerking die Ivo van Hove maakte voor ITA.

Drie delen vormen samen een weergaloos epos over familie, verlies en de zoektocht naar liefde. Wat niet alleen de personages, maar ook de verschillende versies van Amerika met elkaar verbindt, is de worsteling met de eigenschappen die ons menselijk maken: angst, liefde, schaamte, afhankelijkheid, eenzaamheid en bovenal het pijnlijke verlangen om degenen van wie we houden te beschermen.

1893 - 1993 - 2093

Met Naar het paradijs overdondert Yanagihara haar lezers opnieuw. De roman beslaat drie periodes in verleden en toekomst en speelt zich af in New York en Hawaï. Met haar onopgesmukte stijl weet Yanagihara de wereld zoals wij die kennen overtuigend naar haar hand te zetten en een bij vlagen angstaanjagend realistisch beeld te schetsen van hoe die wereld eruit zou kunnen zien.

In deel I, gesitueerd in 1893, is het huwelijk ook mogelijk tussen mensen van dezelfde sekse. Een rijke, labiele erfgenaam wordt door zijn grootvader aangespoord om eindelijk te trouwen. Hij aarzelt echter tussen de op papier ideale kandidaat (rijk, vriendelijk maar een tikje saai) en de onstuimige, mysterieuze pianist die zijn hart weet te veroveren.

In deel II – de aidsepidemie woedt volop in het Manhattan van 1993 – lezen we over de jonge professional David, die met zijn veel oudere vriend samenwoont. Na een moeilijke jeugd heeft hij niet alleen zijn geboorteland Hawaï de rug toegekeerd, maar ook zijn vader. Deze wordt sterk beïnvloed door een vriend die heel ver gaat in zijn streven van de eilandengroep weer een onafhankelijk koninkrijk te maken, met Davids vader aan het hoofd.

De mokerslag van het boek zit in het dystopische deel III, dat speelt in het New York van 2093. Noord-Amerika is in de greep van pandemieën en een totalitair regime. Door de ogen van de kwetsbare, schuchtere Charlie en middels oude brieven van haar grootvader Charles, die als viroloog medeverantwoordelijk is voor het regeringsbeleid, zijn we getuige van een 1984-achtige wereld vol angst, achterdocht en onderdrukking, die des te realistischer wordt door de nuchtere, beheerste stijl van de schrijfster.

Eenvoud en complexiteit in stijl

De vertaling van deze roman was geen sinecure. Op zich was Yanagihara vrij constant in stijl, al gebruikte ze in het eerste deel vanzelfsprekend wat ouderwetsere taal; het speelt immers in 1893, dus meden wij daar ook te moderne bewoordingen.

Wel week bij twee belangrijke personages de toon aanzienlijk af van de rest van het boek: de vader van David in deel II en kleindochter Charlie in deel III. Zij hadden een zeer eigen taalgebruik, dat vooral eenvoudig en niet al te geëxalteerd moest klinken. Waar David in deel II en Charles in deel III blijk gaven van complexe gevoelens en die uitdrukten in soms vrij ingewikkelde zinnen, moest de toon van Davids vader en kleindochter Charlie bijna kinderlijk van eenvoud zijn. Gedurende het vertaalproces maakten we ons die toon eigen, waarbij we op ons gevoel afgingen en ons lieten leiden door de gedachte: dat hoor ik hem/haar wel/niet zeggen.

Een netwerk van specialisten

Vertalers kunnen niet zonder een uitgebreid netwerk van specialisten op allerlei gebieden. Zo hadden we het geluk uit ons eigen netwerk te kunnen putten voor de bij vlagen vrij wetenschappelijke taal die grootvader Charles bezigt wanneer het gaat om virussen. Een bevriende laborant en een aangetrouwde viroloog van het RIVM hielpen geregeld bij kwesties waar we niet zeker van waren: de vele functies in het laboratorium bijvoorbeeld ('janitor', 'postdoc', 'PhD', 'lab tech'), en een zin als 'most of the scientists suspected it was an airborne virus, and that it was probably hemorrhagic in nature, and spread by fluids as well', die we niet durfden te vertalen zonder een specialist te raadplegen. We kregen haar zegen voor de volgende vertaling: '… dat de meeste wetenschappers ervan uitgingen dat het tot hemorragische aandoeningen leidde en dat het via de lucht en via lichaamsvloeistoffen werd overgedragen'.

Dan waren er bijvoorbeeld zaken die specifiek betrekking hadden op Hawaï (of Hawai'i, zoals de naam op het eiland zelf wordt geschreven – vandaar de afwijkende spelling in deel II). Voor de taalkundige zaken (zoals het pidgin) konden we een beroep doen op een specialist Oceanische talen van de Rijksuniversiteit Leiden, en bij wat vragen over lokale gebruiken zoals chanten en plaatselijke trouwtradities betreft, bood de neef van een ex (radioloog/surfdude te Honolulu) uitkomst.

Heel handig, want het contact met de schrijfster was beperkt, onder meer doordat zij zelf nog bezig was met de laatste redactiefase. Dat komt vaker voor bij verwachte bestsellers: de Nederlandse uitgever wil de vertaling zo snel mogelijk in de winkel krijgen, waardoor er al moet worden vertaald terwijl het origineel nog niet af is. Bovendien kreeg Yanagihara vragen van vertalers uit allerlei taalgebieden. Vertalers zijn misschien wel de nauwkeurigste lezers van het boek en brengen vaak (continuïteits-)fouten aan het licht die weer in het origineel verwerkt moeten worden. Een en ander resulteerde in een druppelsgewijze aanvoer van laatste aanpassingen, tot in de drukproef aan toe.

Gevoelige materie

Yanagihara was heel specifiek over de manier waarop ze bepaalde woorden gespeld wilde zien. Om begrijpelijke redenen gold dat vooral voor de tweede helft van deel II, waarin authentiek Hawaï(aans) zo’n belangrijke rol speelt.

Een gevoelige kwestie vormde het woord 'Negro' in deel I. In de rest van het boek heeft Yanagihara het over 'blacks' (opvallend genoeg alleen in Charles' brieven in deel III met hoofdletter geschreven, wat we ook weer op haar uitdrukkelijke verzoek hebben behouden), maar in de 19e eeuw werd die term nog niet gebezigd en was het spreken over 'Negroes' heel gewoon. In Nederland is het anno 2021 echter not done om het n-woord te gebruiken.

Maar wat dan wel? De schrijfster maakte zelf immers onderscheid tussen blacks en Negroes. Uiteindelijk hebben we deze vraag aan de auteur zelf voorgelegd, met als optie het woord 'Negro' onvertaald te laten – net als de Duitse vertalers, zo bleek. Die optie had Yanagihara's voorkeur, mét hoofdletter. Om het woord nog iets te vernederlandsen, werd in overleg met de uitgever besloten als meervoudsvorm niet 'Negroes' te gebruiken, maar 'Negro’s'. Naar het paradijs is een boek dat ongetwijfeld veel zal losmaken, vanwege de verhaallijnen, de uiteenlopende thema’s en de opbouw (wat zijn de verbanden tussen de delen?), maar vooral vanwege het uitermate actuele karakter.

Lucie van Rooijen en Inger Limburg vormen sinds enkele jaren een vast vertalersduo. Samen vertaalden ze onder meer werk van Hanya Yanagihara dus, Douglas Stuart (lees hun toelichting hier), Laila Lalami, Ann-Marie MacDonald, Jonathan Levi, Michael Ondaatje en Reif Larsen. Lucie vertaalde eerder Elliot Perlmans (waar ze eerder al iets voor ons over schreef), Simon Mawer, Donna Leon en Lisa Moore (ook hier schreef ze over).