Recensie: Nar en minnaar in Oekraïne

Met de keuze voor Natan Haandrikman, oorlogsfotograaf maar vooral zoon van twee slachtoffers van de MX17-ramp, als hoofdpersoon, toonde A.F.Th. van der Heijden in zijn NRC-feuilleton President Tsaar op Obama Beach al aan dat de Oekraïense vliegtuigramp óók een literaire behandeling verdiende. In Mooi doodliggen onderstreept hij dat: Grigori Moerasjko, een collega van Natan, wordt vermoord en duikt weer op. Van der Heijden schrijft zíjn Romeo and Juliet, met een unieke liefdesrelatie, een pijnlijk spel van schijndood en hereniging, van oprechtheid en leugen, actueel én vintage A.F.Th.

N.B. Eerder brachten we een fragment uit Mooi doodliggen en publiceerden we voor uit De Helleveeg, en bespraken we van Van der Heijden Uitverkoren, Tonio en De ochtendgave. We publiceerden ook voor uit het Revisor-nummer dat aan zijn oeuvre gewijd was.

Babtskenko, maar dan als gezinsman

Niet eerder in zijn oeuvre zat Van der Heijden zo dicht op de actualiteit. Twee weken geleden overleed Katerina Handziuk, als gevolg van een zuuraanval in juli. Ze zou de 55ste journalist of activist zijn die sinds begin 2017 in Oekraïne straffeloos aangevallen werd. Maar de concrete inspiratie voor deze roman is ook heel vers: 30 mei bleek de dood van de Russische burgerjournalist Arkadi Babtjsenko [lees een profiel bij RaamopRusland.nl] in Oekraïne in scène gezet te zijn door de geheime dienst. Van der Heijdens MX17-hoofdpersoon Natan verneemt het nieuws van de dood van zijn vriend Grigori bij een vergadering van de Veiligheidsraad.

'Dit kon, dit mocht niet waar zijn. Maar de onthutste gezichtsuitdrukkingen van de collega's om me heen, hun onderlinge wanhoopsgebaren, spraken allemaal ongeveer dezelfde taal. Een paar ruilden er gebukt van plaats, kennelijk om details uit te wisselen: niet iedereen had hetzelfde bericht binnengekregen. Grigori, mijn weerbarstige vriend. Dood.
[...]
Ik probeerde me het droevige clownsgezicht van Grigori voor de geest te halen, zijn popeyehoofd met het ijzervijlsel rond de mond. Hoe ik ook mijn best deed, telkens verscheen het radeloze gezicht van zijn vrouw Yulia. De twee kinderen, Oljetska en Volodja, hingen huilend aan haar benen, niet omdat ze hun vader beweenden, want zijn dood moest nog tot ze doordringen, maar om hun moeder te dwingen weer gewoon te kijken, en niet zo hysterisch te doen. Yulia's handen daalden op hun koppies neer, maar het bleef onduidelijk of ze die troostend wilde aaien dan wel ze als ondraaglijk hinderlijk van zich af probeerde te duwen.'

Van der Heijden moet razendsnel geschreven hebben, en desondanks weet hij een indringende draai te geven aan het actuele gegeven. Niet de machinaties van Poetin of zijn politieke tegenstrevers, maar de tegenstrijdige eisen van de liefde en het gezinsleven stelt hij centraal. Yulia, de vrouw met de gevoeligste navel ter wereld (haar navelpluis is een erotische tegenhanger van Marieke Rijnevelds punaise in De avond is ongemak), stichtte niet alleen een kwetsbaar gezin met hem. Nee, ze was zijn Japie Krekel, dreef hem telkens aan zijn activistische journalistiek tot het uiterste te drijven - en daarmee de risico's voor hen allemaal te vergroten. Aanvallend én verdedigend liefhebben, die paradox is niet op te lossen met een schijnaanslag , zeker als de geliefde in kwestie er niet in gekend wordt. Wat is de waarheid waard als het leven voor de liefde gaat? Maar wat heb je aan de liefde als je niet meer leeft?

Grigori's verlangen naar Yulia brengt hem ertoe zich te onttrekken aan het getuigenbeschermingsplan van de dienst, maar de hoop op een grootse hereniging lijkt ijdel: zijn leugen veroorzaakt een definitieve breuk, als een omgekeerde Orpheus-actie. Gregori's twijfel en ontreddering overtuigen mij, juistdoordat zijn liefde voor Yulia in Van der Heijdens versie zo eigenzinnig en echt is. En was je er door Natans liefdesbeslommeringen in het feuilleton al niet van overtuigd dat journalistiek en activisme geen eenmanszaak zijn - dan nu wel. Misschien geldt dat juist in een tijd waarin die zaak, de waarheidsvinding, niet meer vanzelfsprekend iets van een krant of een organisatie is, maar van enkelingen.

A.F.Th. tussen Nescio en Shakespeare

Door Natan Haandriksman op te voeren als de ik in de korte proloog en epiloog, maar in het hoofddeel van de roman als de vertaler van Grigori's memoires, verbindt Van der Heijden Mooi doodliggen aan zijn feuilleton (waaruit ook twee passages terugkeren in de roman) en MX17, zijn roman 'in voorbereiding' - zoals hij eerder Albert Egberts in Advocaat van de Hanen en Ernst Quispel in Kwaadschiks als literaire verbindingsofficieren opvoerde. Dit is één oeuvre, één werkelijkheid.

Sowieso staat de roman niet alleen. Van der Heijden ontleende zijn motto aan King Lear ('De waarheid is een hond...'), voor de eerste stappen in de liefde wijst Natan zijn vriend op Nescio's Dichtertje, en Yulia dweept met Romeo and Juliet. In de finale scène van het boek zegt ze tegen Natan dat Gregori meer van Macbeth was. 'Romeo and Juliet vond hij geen tragedie, al noemde Shakespeare zelf het stuk wel zo. Gori vond liefde geen onderwerp voor een tragedie. Te weinig dramatische ontwikkeling…' Dat weerspreekt Van der Heijden met deze roman.

Het drama valt wel weg na de mislukte hereniging. Grigori, die zijn geliefde verliet, is nu verlaten, en besluit haar aansporing de waarheid te vinden alsnog na te streven. In korte hoofdstukken, bijna feuilletonafleveringen, over een langere periode beschrijft hij een rechtszaak tegen de vermeende daders van de MX17-aanslag, de poging ze te spreken te krijgen, een duivelsuitdrijving... Het is wat vlak, wat leeg, wat té makkelijk hoe de zaak-MX17 zich ontrafelt. Maar misschien klopt die indruk met Grigori's geestelijke toestand, skoetsjno, een soort verveling:

'Ik kan het iedereen van harte aanraden: niets meer te verliezen hebben. Dostojevski die platzak uit het casino komt, en thuis ontdekt dat zelfs de reserves van Anna verdampt zijn, en ook zijzelf gevlogen is. Hij kan, om zijn geluk te beproeven, terugkeren naar het casino, maar hij heeft letterlijk niets meer over om kwijt te raken.
De "schone lei" is hier geen metafoor meer. Er is niets op uitgewist, binnen de lijst is de leisteen zelf verdwenen, en het venster biedt uitzicht op… niets. Een leegte. De skoetsjno die ik nu onderging, was vele malen dodelijker dan die eerdere in het mortuarium. Ik viel volledig samen met mijn spotnaam, en dat zorgde voor een soort harmonie tussen de leegte en het Niets.'

'Weerbarstige vriend' Grigori schrijft vloeiende volzinnen als een echt Van der Heijden-personage, de beelden stapelen zich op en overschrijven elkaar, platzak, verdampte reserves, niets meer over, de schone lei, de leisteen verdwenen, een uitzicht op niets. Waar zijn personage journalistiek reikt naar de waarheid, zoekt Van der Heijden als vanouds naar een waarachtig beeld dat de complexiteit van de werkelijkheid toont. Ook daarin is Mooi doodliggen geen vreemde in zijn oeuvre: taal en verhaal gaan gelijk op.

Van der Heijdens held is dan ook meer een shakespeariaanse nar dan een koning, een protagonist van de woorden, niet de macht. Een dichtertje, gezegend met de liefde en niet de waanzin, en bezwaard met de ambitie een verschil te maken in een wereldpolitiek leugentheater. 'President Tsaar schreef ik gelijk op met de ontwikkelingen in de werkelijkheid, op een aanvankelijk ongemakkelijke, tastende manier: iets geheel nieuws voor me,' vertelde de auteur in 2016 nog aan Arjen Fortuin; Mooi doodliggen is een nieuwe stap in dat experiment. Dat gelijktijdig tastende verklaart wellicht de disbalans, maar die kritiek doet weinig af van de actualiteits- en literaire waarde van deze romantische tragedie. Ze staan niet alleen: noch de activist of journalist, noch de roman, noch de feiten, Van der Heijden heeft ze bekleed met literatuur om het grotere verhaal te begrijpen.

Daan Stoffelsen is webboekverkoper bij Athenaeum Boekhandel, recensent en redacteur van de Revisor.