Eerst leven, dan schrijven. Over de vertaling van de eerste zin van Albert Camus, Bruiloft en De zomer, door Eva Wissenburg

N.B. Lees ook een fragment uit De pest. En waarom Kira Wuck De vreemdeling tot haar favorieten rekent - Peter Terrin had het boek wel zelf willen schrijven. En lees David Peeperkorn over de auteur.

Premiers essais noemt Camus de teksten uit 1936 en 1937 die in 1938 werden gebundeld tot Noces, Bruiloft. Eerste pogingen, betekent dat, schetsen, opzetjes. Ook in 1959, als de bundel wordt heruitgegeven in combinatie met L’été, De zomer, laat de uitgever in een noot vooraf weten dat Camus ze nog altijd beschouwt als ‘essays in de eigenlijke, beperkte zin van het woord’. In het eerste van die essays, ‘Bruiloft in Tipaza’, schrijft Camus: ‘Er is een tijd om te leven en een tijd om te getuigen van dat leven. Er is ook een tijd om te scheppen,’ gaat het verder, ‘maar dat is minder natuurlijk.’ Voor nu vindt hij het ‘genoeg om te leven met heel [zijn] lichaam en daarvan te getuigen met heel [zijn] hart’. Leven, beleven – in het Frans beide te vertalen als ‘vivre’ – staat dus voorop. Pas daarna kun je erover schrijven en nog weer later volgt het kunstwerk.

Alle zintuigen gelijktijdig geprikkeld

Direct uit de eerste zin van het eerste essay blijkt wat Camus bedoelt als hij zegt dat hij de wereld beleeft met heel zijn lichaam:

Au printemps, Tipasa est habitée par les dieux et les dieux parlent dans le soleil et l’odeur des absinthes, la mer cuirassée d’argent, le ciel bleu écru, les ruines couvertes de fleurs et la lumière à gros bouillons dans les amas de pierres.

Hier worden alle zintuigen aangesproken, door elkaar heen, en verschillende tactiele sensaties raken vermengd. De zee wordt met zilver gepantserd, de lucht krijgt door de bijwoordelijke bepaling bij bleu, écru, iets van een stuk textiel, en het licht vertoont zich in ‘gros bouillons’, een woord dat doorgaans voor vloeistoffen wordt gebruikt. Wat vloeibaar is wordt hard, wat eigenlijk niet tastbaar is wordt het toch, en alle zintuigen worden gelijktijdig geprikkeld: zicht, reuk, tastzin, maar ook het gehoor, want er zijn ook nog de goden ‘qui parlent’, en dat doen ze in de zon en de geur van de absintalsem, in de zee, de lucht, de ruïnes vol bloemen en in het licht.

Goden die praten, opklinken?

In mijn eerste poging, het zal geen verrassing zijn, vertaal ik ‘parler’ met ‘praten’, maar ‘goden die praten in de zon en de geur van absintalsem’ roept gek genoeg vooral een beeld op van goden die zitten te keuvelen met zon en geuren om zich heen. Dat het geluid van hun gesprekken misschien wel te horen is ín het geluid van de zee is niet duidelijk. Laat staan dat je ze hoort praten in de geuren, de lucht, de ruïnes en het licht, terwijl juist de vermenging van zintuigen de intensiteit van Camus’ ervaring onderstreept. ‘In de lente wordt Tipaza bevolkt door de goden en je hoort ze praten in…’ schiet het door me heen, maar ik wil geen ‘je’. Dat klinkt te joviaal, en bovendien voert Camus zelf pas aan het eind van de alinea de eerste mens op. Het gaat nu nog om het landschap en de goden. Opklinken uit, dan? Doorklinken in? Dan zou ik iets moeten toevoegen, ‘hun stemmen’, bijvoorbeeld. Is dat geoorloofd? Maak ik het dan niet te expliciet? Ik laat het even rusten.

Een bruiloft van mens en wereld

‘Vandaag is [Tipaza] mijn personage,’ schrijft Camus verderop in het essay. Het landschap is bij hem wel vaker meer dan achtergrond en het mag geen toeval heten dat de zon zo’n fatale rol speelt in De vreemdeling. De bruiloft uit de titel van de bundel is dan ook geen bruiloft tussen mensen, maar een tussen mens en wereld, die gevierd wordt als de geur van de absintalsem in het lichaam trekt en het zoutpulver van de zee op de armen verschijnt. Maar hoe belangrijk het Algerijnse landschap bij Camus ook is, zo’n versmelting van mens en omgeving is zeldzaam in zijn werk. Sterker nog, de onmogelijkheid van een langdurig samenvallen met de wereld ligt aan de basis van zijn theorie van het absurde. De wereld heeft geen boodschap aan de mens. ‘Ze ontkent me zonder woede,’ schrijft hij, en ze geeft geen antwoord op de vragen die hij stelt.

Camus en het landschap van Algerije

Camus’ liefde voor de wereld in het algemeen en voor Algerije in het bijzonder is dus een sleutel om zijn gedachten over het absurde te begrijpen, maar ook in politiek opzicht is ze relevant. Camus groeide op in een arme wijk in Algiers en was fel gekant tegen de Franse koloniale overheersing. Een jaar na verschijnen van Bruiloft zou hij zich er stevig tegen uitspreken in de reportagereeks ‘Ellende in Kabylië’ (later gebundeld in Algerijnse kronieken). Toch geloofde hij tot zijn dood in 1960 niet dat Algerijnse onafhankelijkheid – die in 1962 zou volgen – de oplossing was. Dat is hem aangerekend, maar de bewondering voor het land en zijn inwoners waar Bruiloft en De zomer van gonzen maakt zijn standpunt beter te plaatsen.

Er zijn dus meerdere redenen om te willen laten zien hoe groot Camus’ liefde voor Algerije was en ik besluit dat ik het risico een tikje explicieter te zijn dan het Frans gerechtvaardigd vind. Liever dat dan dat de Nederlandse lezer de goden niet overal om zich heen hoort. Dat zou afbreuk doen aan de overweldigende ervaring die Camus hier beschrijft, wilde hij niet getuigen met heel zijn hart? Voorzichtig probeer ik het uit:

In de lente wordt Tipaza bevolkt door de goden, en hun stemmen klinken door in de zon en de geur van de absintalsem, de zilvergepantserde zee, de ongebleekt blauwe lucht, de met bloemen begroeide ruïnes en het licht dat tussen de steenhopen door gutst.

En dan hebben we het over de vertaling van ‘habitée’, ‘écru’ en ‘bouillons’ nog niet eens echt gehad.

Eva Wissenburg is literair vertaler Frans-Nederlands en redactielid van Filter, tijdschrift over vertalen. In 2022 verscheen bij Uitgeverij Vleugels haar vertaling van Camus’ Chroniques algériennes (Algerijnse kronieken). Verder vertaalde ze onder meer werk van Tristan Garcia, Cécile Wajsbrot, Éric Chevillard, Julien Benda, Elsa Triolet en Simone de Beauvoir.