Over het Engels en een slechterik in Companion Piece van Ali Smith, vertaald door Karina van Santen en Martine Vosmaer

N.B. Lees bij ons ook een fragment uit Gezelschap. Zomer is een van de beste boeken van 2020 volgens de kranten. Lees ook Harm Hendrik ten Napels boekverkopersbespreking van Summer. Eerder verschenen er bij ons fragmenten uit Lente, Herfst en Winter, de drie eerdere boeken in de seizoenencyclus. Fleur Speet besprak Lente voor ons, Miriam Rasch Herfst en Winter; Ten Napel besprak eerder ook Winter. Winter was, net als Herfst, genomineerd voor de Europese Literatuurprijs. Lees Miriam Piters' laudatio.
Meer Ali Smith? Eva Meijer sprak een laudatio uit toen Smith Amsterdam bezocht: 'A List of Things I Wanted to Tell You'. En Christine de Jong besprak There But For The.

Toen we na het voltooien van het laatste deel van haar seizoenenkwartet tegen Ali Smith zeiden dat het zo jammer was dat er geen seizoenen meer over waren, zei ze: Wacht maar. En inderdaad. Companion Piece volgde al vrij snel. Een Companion Piece is een pendant, en dat was de titel die de uitgever oorspronkelijk ook voor ogen had. Maar het boek gaat ook over companionship en companionable en companion able, en zelfs een keer over companion abble. Dat is de reden dat we uiteindelijk voor de titel Gezelschap hebben gekozen. Grappig genoeg ook de titel van het eerste boek dat we heel lang geleden als duo hebben vertaald.

De onvertaalbaarheid van wulp en avondklok

Companion Piece is Ali Smith op haar best: ze vlecht verhalen in elkaar tot een soort schitterende, poëtische fabel over een vrouwelijke smid uit een ver verleden, een geheimzinnig antiek slot, de woorden Curlew en Curfew, een lang gedicht van e.e. cummings, en de beslommeringen van de coronatijd. Toen zij haar boek inleverde was de oorlog in Oekraïne nog net niet uitgebroken, anders had ze die er zeker ook in verwerkt.

Nu zijn haar boeken dankzij de vele woordspelingen al nooit heel makkelijk te vertalen, maar dit boek leek totaal onvertaalbaar doordat de Curlew (wulp) en de Curfew (avondklok) uitgebreid voorkomen in het boek en ze ingaat op de overeenkomst tussen die twee woorden. De wulp was ook niet te vervangen door een andere vogel, omdat hij heel precies wordt beschreven, van zijn lange snavel en hoge poten tot aan zijn roep.
Uiteindelijk moesten we het boek dus op een heel andere manier benaderen, ook al vanwege dat gedicht van e.e. cummings waar ze een uitgebreide analyse van geeft. Er is meer Engels blijven staan dan te doen gebruikelijk in een vertaling, maar de ik-persoon uit het boek studeert Engels en loopt ook erg te koop met haar taligheid, dus dat klopt dan wel weer.

Hoe vertaal je de pelfende meneer Pelf?

Eén grappig (gruwelijk) probleem ontdekten we pas op het allerlaatst, in de drukproef.
De verteller in het boek, Sandy, wordt op een gegeven moment gebeld door een voormalige studiegenote die iets heel merkwaardigs heeft meegemaakt en dacht: dit is iets waar Sandy het antwoord op zal hebben. Deze vrouw heette Martina Inglis, maar ze is inmiddels getrouwd met een meneer Pelf. Gaandeweg blijkt dat deze Pelf een vrij rijke ondernemer is, en hij ontpopt zich zelfs als projectontwikkelaar die vindt dat de buurt waar Sandy woont rijp is voor wat ‘pelfing’. Pas nadat we het boek hadden ingeleverd ging er bij ons ineens een lichtje branden. Zou Pelf soms iets betekenen? En jawel hoor: archaic: money, especially when gained in a dishonest or dishonourable way. Onverdiende rijkdom zegt de Van Dale. Wel een vrij obscuur woord, maar goed, een bestaand woord dat Ali Smith opzettelijk had gebruikt. Als deze man zegt dat de buurt waar Sandy woont ‘gepelft’ moet worden, klinkt dat vrij sinister.
Maar wat nu. Welk woord dekt de lading? En bovendien, omdat we al aan de tweede drukproef waren, moest het woord ook nog eens ongeveer even lang zijn als Pelf.
Van alles hebben we bedacht, zoals Puls; pulsen heeft o.a. als betekenis huizen leeghalen (gebruikt tijdens WOII, naar de verhuisfirma Puls, die in opdracht van de bezetter door Joden achtergelaten huizen leeghaalde), Raus/geraust; Snees/gesneest (dat zou Ali nooit hebben goedgekeurd omdat er een racistisch luchtje aan zit), Roof/gerooft, Wolf/gewolft, Pluck/gepluckt (geen Pluk, want het moet er wel een beetje uitzien als een naam die in Engeland zou kunnen bestaan en bovendien denkt de Nederlander bij Pluk direct aan de Petteflet)). Uiteindelijk hebben we gekozen voor Flick/geflickt. Was dat de juiste keuze? We weten het niet.   

Karina van Santen (1956) en Martine Vosmaer (1946) studeerden aan het (helaas opgeheven) Instituut voor Vertaalkunde in Amsterdam. In 1985 verscheen hun eerste gezamenlijke vertaling. Aanvankelijk vertaalden ze vooral uit het Frans, (onder anderen Blas de Roblès (lees hun toelichting op onze site), Queneau, Catherine Millet, Genet en Claire Castillon) maar gaandeweg steeds meer uit het Engels. Ze vertaalden ‘hogere’ literatuur van onder meer Beckett, Mark Z. Danielewski, Simon Schama, Salman Rushdie, DBC Pierre, Sarah Hall (toelichting) en dus Ali Smith, maar ook vrolijke vrouwenboeken van Allison Pearson. De laatste jaren vertalen ze ook uit het Afrikaans, romans van Etienne van Heerden en S.J. Naudé, en thrillers van Deon Meyer. Hun motto is ‘consequent inconsequent’, want vertalen is geen wiskunde. Ze vertaalden de seizoenscyclus van Ali Smith en werden bekroond met de Europese Literatuurprijs voor Lente.