Recensie: Een vreselijk etentje, sprankelend verbeeld

In There but for the (Als niet dan zou in de vertaling van Irving Pardoen en Meindert Burger), de nieuwe roman van Ali Smith verdwijnt tijdens een etentje een van de gasten, Miles Garth, tussen het hoofdgerecht en het nagerecht naar boven, sluit zich op in de logeerkamer en komt daar niet meer uit. Een mediaspektakel ontstaat voor het huis, compleet met cameraploegen, een tentenkamp, helderzienden en Milo merchandise. Niet ‘Miles’, maar ‘Milo’, want dat verkoopt beter.

Waarom Miles zichzelf heeft opgesloten wordt niet helemaal duidelijk. We zien wel wat er om hem heen gebeurt, steeds door de ogen van vier verschillende betrokkenen. Allereerst die van Anna, een oude kennis, met wie de vrouw des huizes contact opneemt in de hoop dat Anna Miles kan overreden haar logeerkamer te verlaten. Maar Anna kent Miles eigenlijk nauwelijks; ze hebben elkaar twintig jaar geleden ontmoet tijdens een groepsreis door Europa en zijn elkaar daarna uit het oog verloren. Dan krijgen we het verhaal van Mark, degene die Miles meegenomen heeft naar het etentje. Eigenlijk weten zij al even weinig van elkaar, omdat ze elkaar pas een paar dagen eerder hebben ontmoet bij een musical. In een opwelling vroeg Mark toen of Miles mee zou willen naar het etentje in Greenwich, waar hij nogal tegenop zag. Waarom dat is, krijgen we al snel door.

Het gezelschap bestaat uit vrienden, buren en vage bekenden van de gastheer en gastvrouw en de conversatie is niet erg hoogstaand. Homofobe en racistische opmerkingen vliegen over tafel, ze halen hun neus op voor van alles wat naar cultuur riekt (‘Oh no, don’t talk arty’ … ‘I hate it when it comes round to the talking arty bit. I hate it.’). Als Mark even de kamer uit is hoort hij hoe hij over de tong gaat, en met hem zijn moeder, een beroemde schilderes die zelfmoord pleegde, en haar werk. Mark denkt aan de gesloten deur boven, met Miles ‘safe behind it’, weg van deze vreselijke mensen.

Ook aanwezig bij het etentje is Brooke, het negenjarige buurmeisje, met haar ouders. Zij doen verwoede pogingen om het gesprek beschaafd en wellevend te houden, maar dat is tevergeefs. Brooke is een bijdehand, grappig en nieuwsgierig kind, dat zich met haar slimheid niet populair maakt op school. Zelfs haar meester heeft een onverbloemde hekel aan haar: ‘THINK YOU ARE THE CLEVEREST LITTLE PIECE OF’.

Maar, bedenkt ze: ‘the fact is, it is ok to be clever. It is more than ok, to be. It is cleverist, to be. Brooke Bayoude: Cleverist.’ Ondertussen is Brooke doodongelukkig op school en spijbelt ze veel. Ze gaat dan vaak naar het observatorium van Greenwich waar de nulmeridiaan langs loopt, een ideale plek voor het maken van haar woordgrappen: ‘Doctor, doctor, I think I’m a clock. Well, don’t go getting all wound up about. Joke from the days before watch batteries and digital.’

Ten slotte is er nog mevrouw May Young, een oude dame die in een ziekenhuis wakker wordt met een wildvreemd meisje naast haar bed. Ook Mrs. Young blijkt Miles te kennen en net als de anderen kent ook zij hem maar nauwelijks. Hij bezoekt haar ieder jaar en nu hij niet kan komen, heeft hij iemand anders gestuurd. Uiteindelijk komt ook Mrs. Young in de Milo Masses in Greenwich terecht, waar ze haar laatste dagen doorbrengt.

Het gegeven van de komst van een vreemde die alles ontregelt, gebruikte Ali Smith eerder in The Accidental en het is een mooie manier om de verhoudingen in een gezelschap bloot te leggen. In There but for the laat ze ons harteloze mensen zien, maar het zijn uiteindelijk juist de anderen, de zorgzame, slimme en grappige die de toon zetten en de meeste indruk maken. Brooke natuurlijk, maar ook haar ouders, die zich weliswaar zorgen maken om hun dochtertje, maar haar nieuwsgierigheid onverminderd liefdevol blijven stimuleren. Het pubermeisje dat de oude dame ontvoert uit het ziekenhuis en haar naar een plek brengt waar goed voor haar gezorgd wordt. Anna die een lijn spant waarlangs eten naar de kamer van Miles getakeld kan worden, omdat de vrouw des huizes alleen ham onder de deur duwt (Miles is vegetariër).

Hoe beperkt en vreugdeloos cynisme is en hoe krachtig verbeelding, humor en liefde, dat is wat Ali Smith in deze sprankelende en geestige roman laat zien. Van haar werd eerder werk genomineerd voor de Man Booker Prize (Hotel World en The Accidental), en dat zal ongetwijfeld ook met There but for the gebeuren.

Christine de Jong werkt als inkoper literaire fictie- en non-fictie bij Athenaeum Boekhandel.