De eerste zin van Het schaarse licht van Nino Haratischwili, vertaald door Elly Schippers en Jantsje Post

N.B. Lees ook een fragment uit Het schaarse licht en lees Remon den Oudens aanbeveling. Eerder publiceerden we voor uit De kat en de generaal en Het achtste leven. Voor Brilka, besprak Jerker Spits de roman en lichtten Elly Schippers en Jantsje Post de vertaling voor ons toe.

Het avondlicht verstrikt?

Das Abendlicht verfing sich in ihren Haaren. Sie würde es schaffen, gleich würde sie auch dieses Hindernis überwinden, ihren Körper mit voller Wucht gegen das Gitter pressen, bis es ihrem Gewicht nur noch einen schwachen Widerstand leisten, leicht aufstöhnen und nachgeben würde. Ja, sie würde dieses Hindernis nicht nur für sich, sondern auch für uns drei durchbrechen, um ihren unzertrennlichen Gefährtinnen den Weg ins Abenteuer frei zu machen.

Zo begint Het schaarse licht, de nieuwe roman van Nino Haratischwili. De eerste en de laatste zin van deze roman zijn allebei kort en hebben het licht als onderwerp. En op de 780 pagina’s tussen die eerste en laatste zin ontvouwt zich de wereld waarin de vier onafscheidelijke vriendinnen, Keto, Dina, Ira en Nene, aan het eind van de vorige eeuw opgroeien in Georgië. Licht is een motief waarmee in deze roman voortdurend wordt gespeeld: de behoefte en het gebrek eraan, de duisternis die was ingevallen met de sovjetisering van Georgië, het sprankje licht dat gloort met de onafhankelijkheid, maar meteen wordt gedoofd door de burgeroorlog en de daarmee gepaard gaande wetteloosheid en chaos, waarin de langverwachte vrijheid algauw ontaardt.

Over de laatste zin, ‘Es ist hell geworden’, hoeven we het hier niet hebben, die leverde geen probleem op. De eerste zin, hoe kort ook, was er wel een om even bij stil te staan. ‘Sich verfangen’ betekent verstrikt raken. ‘Het avondlicht raakte verstrikt in haar haar’? Dat kon weleens een zin zijn waarbij de lezer meteen al bleef steken, dus hebben we gekozen voor een iets vrijere vertaling, die toch beeldend is.

Hoe ziet die omheining eruit?

Al vrij snel diende zich het volgende probleem aan, op een veel concreter en prozaïscher vlak: hoe ziet dat ‘Gitter’ eruit, de zogenoemde ‘rostige Streben’ waar de meisjes zich doorheen wurmen: zijn het spijlen, en zo ja, zijn die horizontaal of verticaal, of is het gaas waar een gat in zit?

Zoals bekend levert covertalerschap bijna nooit tijdwinst op, soms is zelfs het tegendeel het geval, maar het heeft ook veel voordelen. Een daarvan is het feit dat je alles kunt delen. Waar vind je anders iemand die bereid is zich druk te maken over het soort omheining van de Botanische Tuin in Tbilisi? Toen we in 2015 werkten aan de vertaling van Haratischwili’s roman Het achtste leven (voor Brilka), zijn we wel in Tbilisi geweest en hebben we ook de Botanische Tuin gezien, maar niet op die omheining gelet. Bovendien speelt bovenstaande scène zich af in 1987, dus is er intussen waarschijnlijk allang een nieuwe omheining. Na veel googelen, omheiningen bekijken en vragen aan de auteur, waar we niet echt wijzer van werden, besloten dat het misschien ook niet zo belangrijk was of het nou verticale of horizontale spijlen waren en hebben we er gewoon een ‘hek’ van gemaakt.

Het avondlicht speelde in haar haar. Het zou haar lukken, zo meteen zou ze ook die hindernis overwinnen, met haar hele gewicht tegen het hek duwen tot het nog maar zwak weerstand bood en licht kreunend meegaf. Ja, ze zou die hindernis niet alleen voor zichzelf, maar ook voor ons drieën doorbreken en zo voor haar onafscheidelijke vriendinnen de weg vrijmaken naar het avontuur.

Achter hek een nieuwe wereld

Wat in de roman wel belangrijk is, is dat er achter dat roestige hek een hele wereld ligt te wachten om door de vier vriendinnen ‘verkend en veroverd te worden’. Die wereld is in eerste instantie de Botanische Tuin van Tbilisi, waar ze ’s avonds na sluitingstijd stiekem inbreken. Die staat echter symbool voor de wereld van hun adolescentie, waarvan ze denken dat die aan hun voeten ligt, maar waarin hun mooie dromen stuklopen op de keiharde realiteit van een leven op de puinhopen van de Sovjet-Unie.

Dina, de durfal en aanvoerster van het stel, wordt een beroemde fotografe, en de drie anderen zien elkaar zo’n dertig jaar later terug op een grote overzichtstentoonstelling van de inmiddels overleden Dina in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel. Aan de hand van de foto’s blikken ze terug op hun jeugd, die getekend was door de gevolgen van de burgeroorlog, door verruwing, drugsmisbruik, moord en verkrachting – omstandigheden die een onuitwisbaar stempel drukten op hun ontwikkeling en uiteindelijk ook op hun vriendschap, want de jongens op wie ze verliefd werden, raakten steeds dieper verstrikt in de criminaliteit.

Favoriete criminelen en overeenkomsten met de oorlog

Haratischwili schrijft dikke boeken, Het achtste leven telt 1275 bladzijden, Het schaarse licht 780. Al met al hebben we bijna een jaar geleefd met de personages die de wereld tussen de twee kaften bevolken. Net als bij het eerste boek merkten we gaandeweg dat we ieder onze favorieten kregen. De een viel op Levan, die de ik-vertelster Keto met zijn melancholieke spel op de doedoek (een bij ons weinig bekende Armeense fluit) betovert, maar tegelijk een pistool onder zijn bed bewaart.
De ander kreeg steeds meer begrip voor Tsotne, die zich in navolging van zijn oom, de grootste crimineel van Tbilisi, tot een beruchte drugsbaron ontwikkelt en zich niet aan dat systeem weet te ontworstelen, maar in zijn liefde voor Dina een heel andere kant van zichzelf laat zien. Dat leverde geanimeerde discussies op, die ons over incidentele dips heen hielpen.     

Maar wat ons tijdens het werken aan deze roman misschien nog wel het meest bezighield, zijn de raakvlakken die het verhaal vertoont met de huidige situatie in Oekraïne. De Russische inval in Oekraïne viel op de dag af samen met het verschijnen van de Duitse editie van de roman. Georgië heeft na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie de agressie van ‘de grote buur Rusland’ meermaals aan den lijve ervaren. In 1992 bezette Rusland het Georgische Abchazië en in 2008 annexeerde het Zuid-Ossetië.
De beschrijving van de ervaringen van Dina, die als oorlogsfotografe naar Abchazië gaat, vertoont daardoor een bijna griezelige overeenkomst met de gebeurtenissen in Oekraïne, een gegeven dat ons de afgelopen maanden niet losliet, wat nog werd versterkt door ons contact met de Oekraïense vertaalster van Haratischwili, die het verschijnen van haar vertaling van Het achtste leven (voor Brilka) in de schuilkelder moest ‘vieren’.

Elly Schippers vertaalde werk van Elias Canetti, Jenny Erpenbeck, Nino Haratischwili, Edgar Hilsenrath, Joseph Roth, Arthur Schnitzler en vele anderen. Eerder schreef ze voor Athenaeum.nl over Erpenbecks Een handvol sneeuw, Hilsenraths Het sprookje van de laatste gedachte, Roths De buste van de keizer en Tarabas en Haratischwili’s Het achtste leven (voor Brilka).

Jantsje Post vertaalde werk van Iris Hanika, Nino Haratischwili, Harald Jähner, Trinus Riemersma en Annemarie Schwarzenbach. Ze maakte een hervertaling van Manja van Anna Gmeyner en, samen met Lilian Caris, van De Vriendt keert terug en De strijd om sergeant Grisja van Arnold Zweig, die ze eerder toelichtten voor Athenauem.nl.