Recensie: Verder kijken. De doordringende blik van Esther Kinsky

In Verder kijken vertelt Esther Kinsky over het opknappen van een oude bioscoop op het Hongaarse platteland. Ze vertelt wat er verloren gaat als we de gezamenlijke beleving van filmkijken verruilen voor individueel thuiskijken. ‘Het gevoel dat al dat leven op die stroken stond, de hele zaal vulde, zoveel wereld, terwijl er hier praktisch niets was.’

Landschap en waarneming

Esther Kinsky (1956) is een Duits dichter, romanschrijver, slavist en vertaler uit het Pools, Russisch en Engels. Menselijke waarneming en de omgang met verlies zijn terugkerende thema’s in haar werk dat uitblinkt in precieze beschrijvingen met een weemoedige ondertoon. Voor haar roman Kreupelhout won ze in 2018 de prestigieuze Preis der Leipziger Buchmesse, een van de belangrijkste Duitse literaire prijzen. In 2022 ontving ze de Kleist-Preis voor haar schrijverschap.

Door de vertalingen van Josephine Rijnaarts bij Uitgeverij Pluim is er in Nederland steeds meer aandacht voor het schrijverschap van Kinsky. Dat is een goede zaak, want haar werk is van hoge literaire kwaliteit.

• Lees op onze site ook Josephine Rijnaarts’ toelichtingen bij haar vertalingen van 
  • Rombo,
  • Kreupelhout
  • en Langs de rivier,
• en een fragment uit Kreupelhout.

Het humeur van de achterblijvers

In Verder kijken beschrijft de vertelster haar fascinatie voor bioscopen en de manier waarop het kijken naar een film in een bioscoop de menselijke blik bepaalt. Ze besluit een vervallen bioscoop in Hongarije te kopen en op te knappen. Er komen weinig kijkers. Het dorpje, dat eens een stad is geweest, lijkt in alles afwachtend. Het lijkt de aansluiting bij een nieuwe tijd te hebben gemist zonder dat het afscheid kan nemen van de oude.

‘De plaats was ooit een kleine stad geweest, twee derde van de bewoners was in de loop van de laatste tien, twaalf jaar weggetrokken, gestorven, verdwenen. Er was een gebrek aan werk, aan geld, aan perspectief. Sentimentele trots op het vaderland en verbittering vanwege de armoede gingen hand in hand en bedierven het humeur van de achterblijvers. Terwijl het leven hier ooit goed was geweest.’

Zoals vaker in het werk van Kinsky speelt het verhaal zich af in een grensgebied. In dit geval het Banaat, de regio op het grondgebied van drie landen: Hongarije, Roemenië en Servië.  

Verder kijken bevat precieze, intrigerende beschrijvingen van hoe wij als mensen onze omgeving waarnemen. De oude bioscoop met projectoren, stoelen en portretten van oude filmsterren; de mengeling van projectorstralen, verwachtingen, dromen en stof; het vlakke, in de zomer droge landschap van zuidoostelijk Hongarije: alles is met een scherp oog voor detail beschreven.

De geur van Oost-Europa

De precieze, beeldende stijl van Kinsky zorgt voor een rijke leeservaring. Het boek bevat prachtige beschrijvingen die je ook nog eens aan het denken zetten.

‘Hoe verder de privatisering van alle ervaringen in ons leven doordringt, hoe sprookjesachtiger een plek lijkt waar de kijkervaring collectief was, waar plezier, schrik, ontzetting en opluchting bij iedereen tegelijk tot uitdrukking kwamen, zonder dat de anonimiteit in de donkere ruimte in het geding kwam.’

Al door een enkele geur of kleur weet Kinsky een voorbije tijd of plaats te schetsen, zoals bij een herinnering aan Warschau in september: ‘Het licht was zacht en grijsblauw, de lucht rook branderig en prikte in je keel, een geur die nog lang een kenmerk van Oost-Europa bleef.’

Het boek is doordrongen van melancholie. Welke cultuur is met het verdwijnen van filmzalen op het platteland en in steden als Berlijn en Boedapest verloren gegaan? De Hongaarse hoofdstad telde in 1927 meer dan honderd bioscopen. Kunst lijkt bij Kinsky verbonden met een gevoel van gemis.

Op een pompoen staan

Verder kijken is een prachtig boek voor een geconcentreerde lezer die meer op zoek is naar diepgang dan avontuur en scherpe observaties meer waardeert dan verrassende plotwendingen. Zo’n tweehonderd bladzijdes lang kun je genieten van een precieze, poëtische stijl die rijk is aan details.

Het landschap van deze roman wordt door maar weinig mensen bevolkt. Maar als Kinsky een persoon schetst, is het meteen raak. Zoals bij de vrouw die de vertelster ‘jaren geleden’ heeft ontmoet. De vrouw is gevlucht voor de oorlog in haar Joegoslavische moederland. Ze vertelt over het vlakke landschap van Noord-Servië, waarin je maar op een pompoen hoefde te staan of je kon tot Boedapest kijken. ‘Stel je voor, zei ze bibberend, stel je voor: Je gaat op een pompoen staan en kunt zo ver kijken. Almaar verder kijken.’

Jerker Spits is germanist.