Over het vertalen van Virginia Woolfs Ben ik een snob?, door Leonoor Broeder

• Kom donderdag 14 december naar Boekhandel het Martyrium voor de boekpresentatie van Ben ik een snob? van Viriginia Woolf en De wijze maagden van Leonard Woolf
• Lees ook vertalers Jetty Huisman en Monique ter Berg over het vertalen van Leonard Woolfs De wijze maagden
• Lees een fragment uit Virginia Woolfs Nacht en dag
• Lees een fragment uit De uitreis
• Lees Joke J. Hermsens nawoord bij Mevrouw Dalloway
• Lees Maite Karssenberg over Orlando
• Lees Emmi Schumacher over De jaren 
• Lees Emmi over Tussen de bedrijven

Mijn eerste vertaling

Ben ik een snob?, de Nederlandse vertaling van zeven autobiografische essays van Virginia Woolf verscheen veertig jaar geleden bij De Bezige Bij onder de titel Wezenlijke momenten. Het was mijn eerste vertaling ooit. Het had de nodige moeite gekost de opdracht te krijgen. Ik was een beginneling, ik wilde heel graag een boek, literatuur vertalen. Ik zocht contact met uitgevers, beval, middels gloedvolle brieven, boeken die ik mooi vond en die nog niet in vertaling waren verschenen in hun aandacht aan, met uiteraard het verzoek de vertaling te mogen maken. Maar ik ving bot, vertalingen gingen naar vertalers die al naam hadden gemaakt. Tot zover niks nieuws want dat geldt ook nu nog.

Maar verder was alles anders in die tijd. Ik was heel gelukkig met de opdracht, ik was al jaren fan van Virginia Woolf. Ik had een maand of zes zeven zitten vertalen, mijn bravoure over vertalen was tijdens die maanden volledig verdampt, vertalen bleek een oefening in nederigheid. Voorgoed wist ik hoe verraderlijk moeilijk het was en hoe onzichtbaar ook. Want niet zodra staat een zin er in goed, vloeiend Nederlands of het lijkt volkomen vanzelfsprekend, doodgewoon eigenlijk. Niemand ziet wat er vooraf is gegaan aan die soepele zin.

Een dag op de uitgeverij

Nadat ik de vertaling had ingeleverd werd het een paar maanden stil. Dat is om te beginnen al een groot verschil met tegenwoordig: er was geen vliegende haast. Tot op een dag de redacteur mij belde en uitnodigde op de uitgeverij te komen en met haar de vertaling door te nemen. Ze had de vertaling gelezen en twee collega’s hadden meegelezen. Over de kwaliteit werd niets gezegd, integendeel, het enige wat ze nog toevoegde was dat ik de hele dag vrij moest maken, ik zou die dag op de uitgeverij werkzaam te zijn.

We brachten inderdaad bijkans een hele dag samen aan tafel door met mijn vertaling tussen ons in, woordenboeken binnen handbereik. Hier en daar stond een opmerking in de kantlijn, een vraag, een suggestie voor verandering, of een compliment. We bespraken alle opmerkingen stuk voor stuk. Traag werd de stapel papier die doorgenomen was hoger dan de stapel die nog moest. Ik hield me goed maar vreesde dat deze sessie betekende dat ik het niet goed had gedaan, ik leek te krimpen op mijn stoel, dat kreeg de redacteur na verloop van tijd in de gaten. Ze legde haar potlood neer en zei: ‘Ik geloof dat je denkt dat we de vertaling niet goed vinden? Dat is niet zo, wij vinden hem goed, maar dit is hoe het gaat. Elke vertaling die wij uitgeven wordt op deze wijze behandeld, wij vinden het van belang daarin heel zorgvuldig te zijn.’ Of ik daarna ontspande weet ik niet meer, ik denk eigenlijk van niet.

Drie lessen – één memoir

Ik herinner me van die dag drie lessen. De eerste: ‘Wanneer de schrijver een bepaald woord gebruikt bijvoorbeeld “marvelous” en je besluit tot de vertaling “geweldig” “prachtig” of “fantastisch” dan hou je je aan die keuze, ook als de schrijver naar je gevoel dat woord op hinderlijke wijze te vaak, zelfs twee of drie keer op één pagina, gebruikt. Je mag dan niet voor de afwisseling hier en daar een synoniem kiezen. De schrijver doet dat niet, jij dus ook niet.’

De tweede les was: ‘Het woord “echter” dient vermeden te worden, schrappen is voldoende, let maar op het kan altijd gemist worden zonder verlies aan betekenis.’

En de derde was geen les, maar een redactioneel besluit. Het Engels kent het enkelvoud ‘memoir’, het Nederlands officieel niet. Memoires is juist, een memoir of memoire is geen Nederlands. Het zal niemand verbazen dat mij die akelige Nederlandse regel ging verdrieten tijdens de vertaling van deze autobiografische essays waarin dat enkelvoud talloze malen voorkwam. Gaandeweg bracht ik het lef op me niet langer in bochten van zinnen te wringen maar het enkelvoud gewoon te gebruiken. Tijdens een redactievergadering had men officieel besloten mij toestemming te verlenen dit nieuwe woord aan de Nederlandse taal toe te voegen.

Kwaliteit

Enkele maanden na verschijning van het boek belde de redacteur om me te laten weten dat Het Letterenfonds mij het aanvullend honorarium voor de vertaling had toegekend. Ze was opgetogen en feliciteerde me heel hartelijk. Ik nam de felicitaties dankbaar in ontvangst maar ik vond ze ook een beetje raadselachtig. Ik leefde namelijk in de veronderstelling dat Het Letterenfonds, zich bewust van het feit dat de verdiensten van vertalers in geen verhouding stonden tot de arbeidsinvestering, standaard een aanvulling op dat schamele loon bood. Dat bleek niet zo te zijn. Het extra honorarium werd uitsluitend toegekend aan vertalingen die het fonds van goede kwaliteit achtte.

Leonoor Broeder (1950) studeerde Engelse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Zij vertaalde werk van onder anderen John Berger, Joseph Brodsky, Italo Calvino, Angela Carter, Ian McEwan en Virginia Woolf, en recenseerde Engelstalige literatuur voor Het Parool en de Volkskrant. Ze was redactiesecretaris van De Gids, redacteur bij uitgeverij Meulenhoff, werkzaam bij Het Letterenfonds, hoofdredacteur non-fictie bij De Bezige Bij en tot 2021 uitgever non-fictie bij Uitgeverij Atlas Contact.