Oorlog en oorlog van László Krasznahorkai, vertaald door Mari Alföldy

N.B. Lees op Athenaeum.nl ook een fragment uit Oorlog en oorlog. Eerder publiceerden we voor uit Baron Wenckheim keert terug en De melancholie van het verzet, besprak Mark Schaap Satanstango en lichtte Mari Alföldy haar vertaling van dat boek toe.

Na Satanstango, De melancholie van het verzet en Baron Wenckheim  heb ik nu de vierde roman van László Krasznahorkai in het Nederlands mogen vertalen. De auteur beschouwt deze vier boeken als een tetralogie, al is de in 1999 verschenen roman Oorlog en oorlog in die zin een buitenbeentje dat het verhaal zich niet in de op Krasznahorkai’s geboorteplaats Gyula geënte naamloze Hongaarse provincieplaats afspeelt, maar voor het grootste deel in New York. Wel is de hoofdpersoon György Korin afkomstig uit dezelfde streek.

Een wat zonderlinge idealist

Deze vindt bij zijn werk in het archief een merkwaardig manuscript dat hij niet kan catalogiseren omdat het in geen enkele categorie past. Het lezen ervan zet zijn leven totaal op zijn kop. Korin raakt zo geboeid door het geschrift dat hij besluit om het verhaal wereldkundig te maken. Daartoe meent hij eerst uit zijn Hongaarse provinciestadje naar New York te moeten afreizen, het middelpunt van de wereld, omdat hij heeft gehoord dat in Amerika een manier bestaat om iets aan de hele wereld bekend te maken: het internet. Omdat hij denkt achternagezeten te worden door krachten die hem tegenwerken, kan hij geen gebruik maken van normale vervoersmiddelen en verblijfsplaatsen en is afhankelijk van allerlei figuren die op zijn pad komen, waardoor hij in bizarre situaties terechtkomt voordat hij uiteindelijk inderdaad in New York aankomt.

Het manuscript dat Korin met de mensheid wil delen krijgen we niet te lezen. In de woning van een Hongaarse tolk in New York die hem een kamer verhuurt houdt hij eindeloze monologen in het Hongaars tegen een Puerto Ricaanse vrouw, die die taal nauwelijks spreekt; haar vertelt hij de inhoud van de tekst die hij in de computer invoert. Deze bevat het verhaal van vier tijdreizigers die verschillende tijdperken en plaatsen bezoeken op zoek naar orde, rust en vrede. We volgen hen – niet chronologisch – naar Minoïsch Kreta, negentiende-eeuws Keulen, het Romeinse Britannia, Italië in de vijftiende eeuw, Gibraltar ten tijde van de ontdekking van Amerika en het laat-antieke Rome, werelden die allemaal even indringend worden beschreven, op een manier zoals alleen Krasznahorkai dat kan. Helaas treffen de helden nergens de gezochte idyllische wereld aan, uiteindelijk komt er steeds weer oorlog. Daarnaar verwijst ook de titel met zijn onverholen verwijzing naar Tolstojs klassieke werk: bij Krasznahorkai volgt er na de oorlog geen vrede maar een nieuwe oorlog.

Het wordt niet helemaal duidelijk of de hoofdpersoon een wat zonderlinge idealist is die de mensheid wil redden, of een krankzinnige. Toch vat de lezer in de loop van het verhaal zo veel sympathie voor de man op, dat de afloop – zoals te verwachten geen happy end – hem in rouw achterlaat.

Breedsprakig geklets met uiterste precisie

Het breedsprakige geklets van de praatlustige Korin is niet zo makkelijk in het Nederlands om te zetten. Het Hongaars met zijn vrijere woordvolgordes en zinsconstructies maakt het bijvoorbeeld mogelijk dat hij een zin begint, dan afdwaalt, en weer opnieuw begint, op een manier die in het Nederlands niet kan. Ook het veelvuldige gebruik van de erlebte rede, een tussenvorm tussen directe en indirecte rede, waarin de werkwoordstijden in het Nederlands anders gebruikt worden dan in het Hongaars, vergt oplettendheid van de vertaler.

Alles wat ter sprake komt wordt door Krasznahorkai met uiterste precisie beschreven. Dat  eist veel research bij de vertaling: de vakterminologie van de menselijke anatomie, vliegtuigen, diamantslijpen, archiefwerk, prehistorische katachtigen,  kretenzische archeologie, gotische bouwkunde en laat-Romeinse beroepen – je moet er allemaal in thuis zijn. Het internet bood niet altijd uitkomst, een piloot en een archivaris moest ik in ieder raadplegen om te weten hoe bepaalde dingen in die kringen werkelijk gezegd werden.

Verleden tijden en Engelse woorden

Een vertaaltechnisch probleem deed zich voor bij de werkwoordstijden. Het Hongaars kent namelijk maar één verleden tijd, je moet dus bij het vertalen naar het Nederlands altijd goed opletten welke tijd er gebruikt moet worden. Krasznahorkai’s ingewikkelde zinnen springen heel vaak heen en weer tussen verschillende tijdniveaus, waarbij je in het Nederlands soms een voltooid verleden tijd moet gebruiken. En wat te doen als een heel hoofdstuk aan het vorige hoofdstuk vooraf blijkt te zijn gegaan?

Een specifiek probleem in dit boek waren de ingevoegde Engelse woorden. Het grootste deel van het ingebedde verhaal vertelt Korin aan de Puerto Ricaanse vrouw, hij spreekt Hongaars maar probeert er soms wat losse Engelse woorden doorheen te gooien die hij kent of even opzoekt. Nu ligt het Nederlands natuurlijk veel dichter bij het Engels dan het Hongaars, zodat er soms bijna hetzelfde woord als Engelse vertaling naast het Nederlandse woord zou komen te staan, wat een beetje raar zou zijn. In zulke gevallen liet ik het ingevoegde Engels weg, of probeerde ik een andere term van een Engelse vertaling te voorzien.

Door het ontroerende personage van Korin en de schitterende beschrijvingen van de historische taferelen is dit boek misschien wel mijn favoriete Krasznahorkai.

Mari Alföldy studeerde Klassieke Talen en Hongaars. Sinds 1998 werkt zij voornamelijk als literair vertaler. Ze vertaalde romans van onder anderen Sándor Márai, Imre Kertész, György Konrád, Géza Ottlik en Dezso Kosztolányi. Voor Athenaeum.nl lichtte ze haar vertalingen van Krasznahorkai (Satanstango en Baron Wenckheim keert terug) en Dezsö Kosztolányi toe.