Een ‘fabel voor morgen’: over het begin van Verstild voorjaar van Rachel Carson

N.B. Lees ook Nico Groens toelichting bij Carsons De zee.

Een van de belangrijkste boeken over het milieu

Naar aanleiding van mijn vertaling van The Sea Around Us, verschenen onder de titel De zee, schreef ik hier eerder over (het vertalen van) het lyrische taalgebruik van Rachel Carson. Ook in haar bekendste werk, Silent Spring, door Athenaeum–Polak & Van Gennep in een nieuwe vertaling van mij uitgegeven als Verstild voorjaar, zet Carson literaire technieken in om haar boodschap over te brengen.

Verstild voorjaar, zestig jaar geleden verschenen, is een aanklacht tegen het destijds kolossale pesticidengebruik door een verbond van de Amerikaanse overheid en de agrochemische industrie. Samen drenkten ze vele duizenden vierkante kilometers natuur in landbouwgif, vaak om maar één insectensoort te bestrijden. Dat de bijkomende schade bestond uit een groot aantal andere dode dieren, waaronder vissen en zangvogels (vandaar de titel), en dat hun acties ook de mens schaadden, kon ze maar weinig schelen.

Carson kreeg met haar boek voor elkaar dat Amerikaanse burgers in verzet kwamen en de overheid uiteindelijk een groot aantal wettelijke maatregelen nam om het pesticidengebruik terug te dringen. Verstild voorjaar werd in Amerika een gigantische bestseller en wordt nog steeds gezien als een van de belangrijkste boeken over het milieu ooit, zelfs als een van de aanzetten tot de Amerikaanse milieubeweging.

De fabel van Verstild voorjaar: ‘all life seemed to live’

Verstild voorjaar is een veel technischer en bozer boek dan het lyrische De zee, waarin Carson zich vooral vergaapt aan het wonder der natuur. Misschien komt het daardoor dat ze er veel minder de literaire registers in open trekt waar ze, naast haar activisme, zo bekend om is geworden. Ze begint het boek wél met een literaire truc, en die is meteen een voltreffer.

Carson opent Verstild voorjaar met ‘A Fable for Tomorrow’, over een ooit bloeiend Amerikaans stadje waarover door een ramp de ‘schaduw van de dood’ komt te hangen. De fabel is een treffende beschrijving van de gruwelen van een wereld vol pesticiden. In haar biografie over Carson, Witness for Nature, laat Linda Lear zien dat Carson de fabel doelbewust als literair middel inzette, terwijl ze net zo goed een van de talloze waargebeurde voorvallen had kunnen kiezen waarover ze  beschikte. Lear beschrijft ook dat Carson verschillende versies uitprobeerde.

De ‘fabel’ (en dus Verstild voorjaar zelf) begint met een zin die klinkt als een klok en zo uit een sprookje afkomstig had kunnen zijn: There was once a town in the heart of America where all life seemed to live in harmony with its surroundings. De zin bevat (nog los van dat town) meteen een ‘vertaaluitdaging’: hoe vertaal je all life seemed to live, met dat wat onhandige, want dubbele life/live? Als je vindt dat je moet vertalen wat er staat, dan zou je er zoiets als ‘leven dat leeft’ van moeten maken, een pleonasme.

Onlangs legde ik de zin voor aan een groepje vertaalstudenten. Hoe losten zij het probleem op? Enkele van de oplossingen: ‘... waar alles en iedereen leek te leven...’, ‘... waar alle levensvormen leken te leven’ en ‘waar alle levende wezens leken te leven...’ Van die drie vertalingen zijn de laatste twee even pleonastisch als het origineel. Mijn vertaling lag allang bij de drukker, en daarin heb ook ik het pleonasme vermeden: ‘Er was eens een stadje in het hart van Amerika waar alles in harmonie met zijn omgeving leek te leven.’

(Non-)fictie als wapen in de strijd

De tweede zin begint met The town lay in the midst of a checkerboard of orchards... Wat maak je van die checkerboards? Mijn eerste ingeving, die ik in de definitieve vertaling heb gehandhaafd, is ‘lappendeken’. De studenten kwamen onder andere met een ‘dambord’, een ‘schaakbord’ en een ‘ruitpatroon’. Ik vroeg ze overigens of ze dachten dat de passage uit een non-fictiewerk of een roman of verhalenbundel afkomstig was. De meesten dachten het laatste, wat iets zegt over Carsons literaire kwaliteiten.

De agrochemische industrie voelde zich bedreigd door Carsons boek. Daarom zette ze in 1962 met een waar offensief de aanval op haar in, waar omgerekend naar de huidige koers maar liefst een half miljard dollar mee was gemoeid. Met wetenschappelijke argumenten had de campagne weinig van doen; die was uitsluitend bedoeld om Carson zwart en haar motieven verdacht te maken. Ook de fabel moest het ontgelden. Chemiereus Monsanto verspreidde een parodie, bedoeld om de gruwelen van een wereld zónder pesticiden te beschrijven, als hapklare kopij onder kranten. Het bewijst maar weer eens dat fictie een machtig wapen kan zijn in de strijd, en het bewijst dat Carson zich daar scherp van bewust was.

Nico Groen is vertaler van Engelstalige fictie en non-fictie, met als zwaartepunt boeken over de natuur. Hij vertaalde werk van natuurschrijvers als Robert Macfarlane, Dave Goulson, Merlin Sheldrake, Frans de Waal en Helen Macdonald (met Joris Vermeulen, lees hun toelichting). Daarnaast vertaalde hij, soms samen met andere vertalers, werk van Nick Hornby, Jay McInerney, Zadie Smith en Sarah Waters.