Over het vertalen van George Orwell, Tegen totalitarisme, door Thomas Heij

N.B. Eerder publiceerden we voor uit Orwells Waarom ik schrijf, Birmaanse dagen, Saluut aan Catalonië, uit zijn Dagboeken 1931-1949 en uit Marco Daanes (niet meer leverbare) Het spoor van Orwell. Én Arjen van Veelen schreef over Orwells essays voor Athenaeum.nl.

‘De taal wordt lelijker en minder accuraat door onze dwaze gedachten, maar ons onzorgvuldige taalgebruik maakt het ook makkelijker om dwaze gedachten te hebben.’ Zo luidt een veelgeciteerde uitspraak van George Orwell. Van dat soort stellingen word je als vertaler toch een tikje zenuwachtig. Fouten maak je natuurlijk sowieso liever niet. Zeker niet bij een auteur die zelf extra aandacht had voor taal. En al helemaal niet in een tekst die over taalgebruik gaat. Dat geldt nou precies voor Orwell en zijn beroemde essay ‘Politiek en de Engelse taal’, opgenomen in Tegen totalitarisme. Essays over politiek en literatuur.

Geen vrijbrief voor vertalers

In dit essay formuleert Orwell zijn zes regels voor een heldere schrijfstijl. Regel twee is bijvoorbeeld ‘Gebruik nooit een lang woord waar een kort woord volstaat’ en regel drie is ‘Als het mogelijk is een woord te schrappen, doe dat altijd’. Als je die regels al te strikt probeert na te leven, durf je waarschijnlijk algauw niks meer te schrijven of vertalen. Maar Orwells zesde regel neemt al wat zenuwen weg: ‘Breek liever een van deze regels dan dat je iets ronduit barbaars zegt’. Bovendien betekent Orwell: ‘Als u dit essay terugleest, zult u zeker opmerken dat ik zelf keer op keer de fouten bega waartegen ik protesteer.’ Dat betekent dat je als vertaler niet al die overtredingen gaat wegwerken in je vertaling en ook dat je zelf niet bang hoeft te zijn om bijvoorbeeld eens een keer een woordje extra te gebruiken.  

Het blijft wel goed opletten, want soms speelt Orwell met zijn adviezen. Kijk maar hoe hij een slechte schrijfstijl omschrijft en tegelijk nabootst in deze zin:

In addition, the passive voice is wherever possible used in preference to the active, and noun constructions are used instead of gerunds

Je leest er zo overheen, maar de vorm volgt hier prachtig de inhoud. Dat wil je in de vertaling behouden:

Daarnaast wordt waar mogelijk gekozen voor een passieve zin in plaats van een actieve zin, en valt de keuze op een naamwoordconstructie in plaats van een gerundium.

Pretentieus taalgebruik

Regel zes is misschien geruststellend, maar zeker geen vrijbrief om er als vertaler zo maar wat van te maken. Het verbaast me dus dat eerdere vertalers van dit essay kozen voor de titel ‘Politiek en taal’ in plaats van ‘Politiek en de Engelse taal’. Orwell noemt inderdaad tal van woordjes of constructies waar velen zich ook nu nog aan ergeren – neem het gebruik van woorden die uit het Latijn komen omdat dat deftiger klinkt. Maar hij heeft het ook over taalgebruik dat specifiek is voor het Engels en voor zijn tijd. Zou Orwell in onze tijd in het Nederlands zo’n stuk schrijven, dan zou hij zich misschien juist ergeren aan interessantdoenerij met Engelse leenwoorden in de ICT of marketing. Bovendien – en voor mij doorslaggevend – koos Orwell zelf niet voor ‘Politics and Language’ maar voor ‘Politics and the English Language’.

Orwells kijk op taal hangt nauw samen met zijn visie op politiek. Hij spreekt zich fel uit tegen gemakzucht, vaagheid en onoprechtheid, maar is er niet op uit om zelf nieuwe dogma’s te formuleren. Trouwens, is ‘dogma’ niet ook zo’n pretentieus leenwoord? Orwell heeft het voortdurend over ‘orthodoxies’. ‘Een orthodoxie’, zeg je dat in het Nederlands? ‘Stelregel’ of ‘beginsel’ klinkt te positief. In sommige gevallen kun je eromheen: iemand kan ‘rechtzinnig’ of ‘recht in de leer’ zijn. Waar dat niet kan, moet ‘dogma’ maar volstaan, bij gebrek aan een beter equivalent. Oei! ‘Equivalent’…

Vertalers en hun vrienden

Misschien wel de grootste vertaaluitdagingen zaten in een van de radiopraatjes die Orwell begin jaren veertig hield voor de BBC. Een ervan was een denkbeeldig interview met zijn literaire held Jonathan Swift. Orwell deed alsof Swift in zijn tijd was beland en ondervroeg hem over de maatschappelijke en politieke ontwikkelingen. Swift stond erop dat er in de tussenliggende eeuwen niks wezenlijks was veranderd. Orwell bracht daar tegenin dat Londen toch op zijn minst een stuk gezonder en schoner was geworden:

Tegenwoordig gaat men geregeld in bad, en vrouwen steken hun haar niet een hele maand op en ze hebben [little silver goads] bij zich om mee op hun hoofd te krabben. Kunt u zich uw gedicht ‘A Description of a Lady’s Dressing Room’ nog herinneren?

Swift:   Strephon, who found the room was void
And Betty otherwise employed
Stole in, and took a strict survey
Of all the litter as it lay:
Whereof, to make the matter clear,
An inventory follows here.

‘Little silver goads’: wat moeten we daar nu mee? Een ‘goad’ is volgens het woordenboek een puntige stok die gebruikt wordt om dieren mee op te drijven. Dat leek hier toch niet te passen. Kon het dan misschien ook iets anders betekenen? Aan de auteur kon ik het natuurlijk niet meer vragen. Gelukkig kwam er hulp van een studievriend, die zelf native speaker is en wiens moeder hoogleraar vroegmoderne Engelse literatuur is. Een ‘goad’ bleek inderdaad een veeprikker. Het vee? Vlooien of hoofdluizen! Grapje van Orwell. Past perfect bij het gedicht van Swift, dat chique dames bespot. ‘Zilveren veeprikkertjes’ dus.

En ja, wat moeten we eigenlijk met dat gedicht? Het is niet ongebruikelijk een gedicht onvertaald te laten. Het vertalen van poëzie is een aparte kunst. Toch dacht ik de strekking van deze dichtregels wel te begrijpen en waagde ik een poging. Alleen bij de laatste twee regels lukt het me niet een goede vertaling te vinden met het juiste rijm, register en metrum. ‘Nu volgt van deze exploratie / Een hele inventarisatie’: past net niet qua lettergrepen, plus twee ‘Latijnse’ woorden waar Orwell vermoedelijk van zou gruwelen. ‘Daarom nu voor de helderheid / Een opsomming van al die schijt’: prachtig qua lengte en metrum, maar veel te plat voor Swift. Gelukkig kwam er andermaal hulp van een studievriend: ‘Daar helderheid dit van ons eist, / Volgt nu een inventarislijst.’ Bingo!

Ik zou een zevende regel willen toevoegen aan Orwells tips: weet je niet hoe je iets schrijft of vertaalt, schakel dan hulp in. Ook voor schrijvers en vertalers geldt: zonder vrienden ben je nergens.

Thomas Heij studeerde filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen en is redacteur bij het Nexus Instituut. Eerder vertaalde hijDe Jefferson Bijbel, de utopie van Francis Bacon, Nieuw-Atlantis en De stralende wereld door Margaret Cavendish.