Recensie: Salman Rushdies Victoriestad is een onvergelijkbare roman

Sinds de aanval op zijn leven gonsde de naam van Salman Rushdie weer in de boekhandel. Enkele maanden later kwam zijn nieuwste boek uit: Victoriestad (vertaling Karina van Santen en Martine Vosmaer), een verhaal op basis van een fictief nagelaten manuscript van Pampa Kampana die, nadat zij door een godin is aangeraakt, 247 jaren oud zal worden. Rushdie vertelt dat manuscript na, vertolkt het als het ware voor de moderne lezer, zodat hij kan spelen met de suggestie van een historische realiteit terwijl hij in zijn verhaal magische en sprookjesachtige elementen incorporeert. Door deze raamvertelling ontstaat ook een grotere afstand tussen de lezer en de personages en hun belevenissen - maar de virtuositeit overheerst.

N.B. Lees ook een fragment uit Victoriestad, De familie Golden en lees Lodewijk Brunts bespreking van Rushdies memoir Joseph Anton.

Rushdies onuitputtelijke meerduidigheid

De keuze van Rushdie verraadt een uiterst vaardige en gerijpte pen. Rushdie brengt verschillende verteltranten bijeen en imiteert verschillende literaire tradities uit de afgelopen eeuwen. Het effect daarvan is uitdagend maar doet ook kunstmatig aan. Want hij doet dus of hij historische objectiviteit beoogt en onderbreekt het verhaal af en toe met verwijzingen haar oorspronkelijke handschrift al vingerwijzingen naar de raamvertelling. Dat literaire spel enerzijds, en de waanzinnige verbeeldingskracht van Rushdie anderzijds komen samen in een grootse schepping van de opkomst en de ondergang van een epische stad, volgestouwd met symboliek en mystiek. Je kunt als lezer je fantasie erop loslaten, je kunt de mystieke zaken interpreteren, allerlei associaties de vrije loop laten en vermoedens koesteren over de bedoelingen van de auteur. Het plezier en genot dat je kan aantreffen in dit soort boeken komt voort uit de onuitputtelijke meerduidigheid.

De macht van woorden, verhalen en fluisteringen - en de dood

Toch is het verhaal eenvoudig: een jong meisje ziet hoe haar moeder zich vrijwillig op een brandstapel werpt nadat hun leger is verslagen en hun stad zal worden overwonnen. Alle vrouwen volgen hun gesneuvelde echtgenoten in de dood. Het meisje slaat op de vlucht. Later wordt zij bezocht door een godin die haar de macht verleent om een stad vanuit het niets te doen ontstaan. Zij zal bovendien 247 jaren leven. Met een handjevol zaden vormt zij een stad uit zand en klei. De kersverse burgers, eveneens uit klei geboren, worden door Pampa Kampana (het meisje heeft inmiddels de naam van de godin overgenomen) een verleden ingefluisterd.

De reële en bestendige macht van woorden, verhalen en fluisteringen zal het leidmotief blijven van het verhaal. Koningen en sultans zullen komen en gaan, Pampa Kampana zal aanbeden worden en uit de gratie vallen, ze ziet haar kinderen opgroeien, verouderen en overlijden. Ze moet lijdzaam toezien hoe al haar geliefden, minnaars en kinderen slachtoffer worden van de meedogenloze tijd, terwijl zij achterblijft, opgesloten in een jeugdig lichaam. Een ontmoeting met een achterkleindochter biedt enige verzachting:

‘Ik leerde dat de wereld oneindig is in haar schoonheid, maar ook onverbiddelijk, meedogenloos, hebzuchtig, onverschillig en wreed. Ik leerde dat liefde meestal afwezig is en, als ze verschijnt, vaak grillig, vluchtig en uiteindelijk onbevredigend. Ik leerde dat de gemeenschappen die mannen vestigen gebaseerd zijn op de onderdrukking van de velen door de weinigen, en ik begreep niet, en begrijp nog steeds niet, waarom de velen deze onderdrukking accepteren. Misschien omdat de onderdrukking die ze omver hebben geworpen wordt gevolgd door een nog grotere, wanneer zij die niet accepteren en in opstand komen. Ik begon te denken dat ik niet zo erg van mensen hield, maar wel van bergen, muziek, bossen, dansen, brede rivieren, zingen, en natuurlijk de zee. De zee was mijn thuis. En uiteindelijk leerde ik dat de wereld je genadeloos je thuis afneemt. Ergens aan de oostkust van Afrika kwam de gele koorts aan boord. Ik bleef gespaard, maar er stierven veel mensen, onder wie mijn moeder. Het enige dat ik nog had, was wat ze me had geleerd, de hogere vechtkunst, en haar laatste woorden, de laatste woorden van alle Zerelda’s. “Zoek Pampa Kampana.” Dus hier ben ik, en nu weet je alles.’

Rushdie schetst in grote lijnen de golfbewegingen van het bestaan, de circulariteit en de vergankelijkheid van de menselijke wereld. De omvang van de verhaallijn maakt het boek bijzonder, want Rushdie houdt het compact zonder dat het gehaast aandoet. De magische elementen voelen niet vergezocht, noch zijn zij in overdaad aanwezig. Voor wie niet terugdeinst voor het eigenaardige genre is Victoriestad een uitstekende kennismaking met het werk van Rushdie, een onvergelijkbaar verhaal gesponnen uit de verbeeldingskracht van een schrijver die ons bijna was ontnomen.

Remon den Ouden is boekverkoper bij Boekhandel Van Rossum. Hij stuurt mails van de boekverkoper over vertaalde literatuur.