Recensie: Koningskind in een wereldrijk: Jane Draycott over Cleopatra Selene

Wie was Cleopatra Selene? De Britse oudhistoristoricus en archeoloog Jane Draycott schreef de grondige en goed geschreven studie Cleopatra’s Daughter: Egyptian Princess, Roman Prisoner, African Queen. De ondertitel karakteriseert een vrouw uit de oudheid die tot dit boek aan mijn aandacht was ontsnapt. Ten onrechte: het verhaal achter deze dochter van de wereldberoemde koningin Cleopatra VII van Egypte is nauwelijks minder interessant dan dat van haar moeder.

N.B. Lees ook een fragment uit Dochter van Cleopatra, de vertaling van Roelof Posthuma. Burgersdijk interviewde Jane Draycott ook. De neerslag daarvan verschijnt in Hermeneus 95.3, dat verschijnt in september.

De bronnen: opvallend dichtbij de target-queen

Cleopatra Selene bestuurde van vanaf 25 v.Chr. zo’n dertig jaar lang een koninkrijk in het Westen van de Romeinse invloedssfeer, het Noord-Afrikaanse Mauretanië, met kenmerken van een ware hofcultuur, en, ter ondersteuning van haar autoriteit, een eigen muntslag. Zij deed dit als Queen-consort van haar echtgenoot Juba II, een Afrikaanse koning en bondgenoot van Rome, die doorgaans op militaire expeditie was, bijvoorbeeld ter bewaking van de grensstreken. De oorspronkelijk uit Egypte afkomstige koningin, die na een vorstelijke opleiding in Rome aan haar man werd gekoppeld, regeerde vanuit de hoofstad Iol Caesarea, het huidige Chercell in Algerije.

Voor de beschrijving van het leven van Cleopatra Selene zijn er materiële bronnen zoals munten en portretten (bustes, cameën, emblemen, reliëfs) en een – buitengewone! – zilveren schaal uit Boscoreale, al is het niet altijd duidelijk of de geportretteerde altijd de koningin betreft: is de aanwezigheid van een olifantenscalp, of een sikkelvormige maan, voldoende aanwijzing voor de identificatie? Toch komen alle bronnen opvallend dichtbij de gewenste target-queen. Dan zijn er de literaire getuigenissen, die in een appendix bijeen zijn gebracht. Daarin vallen vooral de bronnen op die ook de ouders van Cleopatra Selene portretteren: de geschiedschrijver Cassius Dio, die twee eeuwen na haar leven actief was, of Plutarchus met zijn biografieën van Cleopatra en Marcus Antonius, de bekende tegenstrevers van Octavianus, die als keizer Augustus de geschiedenis in ging. En Suetonius, de biograaf van de keizer.

Cleopatra Selene en Juba II in Rome onder Augustus

Want de keizer was, na haar jeugd in de Egyptische hoofdstad Alexandrië (waar ze al tot vorstin van Kreta en Cyrenaïca was verheven), instrumenteel in de verdere ontwikkeling van Cleopatra Selene tot volwaardig vorstin van een nu vergeten koninkrijk. In de jaren van zijn opkomst, en rond het afzetten (of liever, onvermijdelijke zelfmoorden van Cleopatra en Marcus Antonius na hun nederlaag bij Actium in 31 v.Chr.) van zijn tegenstrevers in Egypte, herschiep Augustus een wereldrijk dat hij volledig onder zijn politieke en militaire, maar ook culturele bewind dwong. Al was het maar in de beeldvorming: Rome werd versierd met obelisken, die getransporteerd werden uit het oude Egyptische land, en ook werden onderhorige vorsten, prinsen en prinsessen naar Rome gevoerd om in een nieuwe context hun levens te vervolgen.

Zo kwam Cleopatra Selene in het huishouden van de keizerlijke zus Octavia terecht, en kwam zij in contact met haar echtgenoot Juba. Mogelijk zijn zij zelfs afgebeeld, met hun kinderen, op de Ara Pacis, het beroemde vredesaltaar van Augustus uit 12 v.Chr., waarop enkele ongeïdentificeerde kinderen staan, met hun mogelijke ouders. De koppeling van twee Afrikaanse koningskinderen – Juba II was de zoon van zijn vader Juba I van Numidië in Noord-Africa - was de basis voor hun uitzending naar Africa, waar zij hun koninkrijk Mauretania tot wasdom brachten.

Het Noord-Afrikaanse koninkrijk in een wereldrijk

De berberbevolking die het koninkrijk grotendeels bewoonde was vermengd met de van oorsprong Phoenicische bevolking uit Carthago. Hun vorstin was van Romeins-Egyptische komaf, waarbij aangemerkt moet worden dat het vorstenhuis der Ptolemaeën waaruit Cleopatra afkomstig was uit Macedonië stamde – het was Alexander de Grote die daar de Macedonische heerschappij drie eeuwen eerder gevestigd had.

Een etnisch gemengde familie aldus, waardoor de kinderen van Cleopatra Selene en Juba Afrikaans bloed door hun aderen hadden stromen. Hun nazaten, tevens erfopvolgers van de Mauretaanse troon, droegen bij aan de verdere etnische integratie van de verschillende bevolkingsgroepen in het Romeinse rijk. Draycott wijdt er in het laatste hoofdstuk interessante beschouwingen aan, die in het licht van de huidige discussie over de ‘huid van Cleopatra’ (zie ook het gelijknamige boek uit de Zenobiaserie onder redactie van Emma Huig, Inger Kuin en Mirte Liebregts), en de Egyptetentoonstelling in het Leidse Rijksmuseum van Oudheden, zeer de moeite waard zijn.

Interessant en knap gecomponeerd

Dat is ook het boek: een zeer interessante uiteenzetting over alle mogelijke bronnen over een vergeten koningin, die een onverwacht verrassend en belangrijk aspect aan het al te vastgeroeste beeld van het klassieke Rome toevoegt. Door combinatie van bronnen wordt een onderbelichte koningin en haar koninkrijk ontsloten, wat de biografie – want dat wil het uiteindelijk zijn – methodisch interessant maakt. Het boek past in een trend van het belichten van andere perspectieven dan die van de al goed beschreven heersers en beroemdheden in de oudheid. De compositie is knap: zonder aan samenhang te verliezen, combineert Draycott (archeoloog, classicus en historicus) geschiedenis, haar eigen onderzoek en de receptie omtrent de moeilijk te grijpen, maar toch niet onontkoombare koningin. Een aanrader, nee, een must voor iedereen met belangstelling voor de nieuwste ontwikkelingen in onze kennis van de oudheid. Goed geschreven, mooi gepresenteerd: naar de boekhandel!

Diederik Burgersdijk doceert Latijn en Oude Geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Hij schreef De macht van de traditie. Het keizerschap van Augustus en Constantijn [fragment], De sluipwesp en de leliën [fragment] en Gymnasium. Geschiedenis van een eliteschool [fragment].