Leesfragment: De dochter van Cleopatra

18 mei 2023 , door Jane Draycott

| | |

Woensdag 24 mei om 15.00 signeert Jane Draycott haar nieuwe boek bij Athenaeum Boekhandel Spui: De dochter van Cleopatra. Egyptische prinses, Romeins gevangene, Afrikaanse koningin (Cleopatra’s Daughter), vertaald door Roelof Posthuma. Lees bij ons een fragment!

Ze is een van de meest fascinerende vrouwelijke heersers uit de oudheid: Cleopatra Selene II (40 v.Chr.-ca. 5 n.Chr.), een van de drie kinderen en de enige dochter van Cleopatra en Marcus Antonius. Ze kwam ter wereld als een Egyptische prinses. Nadat Cleopatra en Marcus Antonius verslagen werden in de Slag bij Actium in 31 v.Chr., werd ze als gevangene naar Rome gebracht. Daar groeide ze op in het gezin van Octavia, de zus van de latere keizer Augustus, tevens de ex-vrouw van haar vader. Cleopatra Selene huwde met Juba II, de koning van Numidië.

In De dochter van Cleopatra, de eerste moderne biografie van Cleopatra Selene, reconstrueert Jane Draycott haar levensverhaal.

Woord vooraf

Waar haal je de moed vandaan om een biografie over een historische figuur uit de oudheid te schrijven, laat staan over een vrouw uit de oudheid? Anders dan hun op de middeleeuwen en moderne tijd gespecialiseerde collega’s beschikken oudhistorici in het overgrote deel van de gevallen niet over brieven, al zeker niet over dagboeken, en slechts in een heel zeldzaam geval over woordelijk opgetekende uitspraken van hun historische persoon, die als bronnen kunnen worden gebruikt. Het literaire, documentaire, archeologische en zelfs bioarcheologische bewijsmateriaal dat mogelijk als bron kan dienen is bijzonder dubieus. Het ligt begraven onder duizenden jaren van chauvinisme, seksisme, regelrechte vrouwenhaat en ongenuanceerde stereotypen gebaseerd op ideeën over wat vrouwen wel of niet zouden moeten zijn en wat ze wel of niet zouden moeten doen, in plaats van op gedetailleerde informatie over hoe ze werkelijk waren en wat ze werkelijk deden.
Hoe bekend is het tegenwoordig bijvoorbeeld dat veel vrouwen uit de oudheid in alle genres literaire werken schreven die in de klassieke oudheid buitengewoon goed werden ontvangen? Het begint tegen het einde van de zevende eeuw v.Chr. met de meest prominente dichteres, Sappho, maar eindigt daar zeker niet: we hebben bewijzen voor ongeveer honderd vrouwen die werken in het Grieks en Latijn schreven en verspreidden. Er waren er ongetwijfeld nog veel meer die in de talrijke andere talen van de oude mediterrane wereld werkten, en wier werken helaas niet bewaard zijn gebleven, of althans niet in manuscripten zijn overgeleverd. Want rond dezelfde tijd dat Sappho haar Griekse poëzie componeerde, schreef een verder onbekende vrouw Asi Akarai haar eigen poëzie ter ere van de godin Aphrodite in het Etruskisch en graveerde die vervolgens op een aryballos, een soort vaas die gewoonlijk voor oliën en parfums werd gebruikt. Als de aryballos uit Caere (het huidige Cerveteri) in Italië niet door archeologen zou zijn ontdekt, zouden we niets over haar literaire inspanningen hebben geweten. Een fresco dat in de Insula Occidentalis in Pompeï werd gevonden en liefdevol het ‘Sappho’-fresco wordt genoemd, dateert van rond 50 n.Chr. Deze afbeelding van een prachtig geklede vrouw die letterlijk bezaaid is met gouden juwelen en op de achterkant van een stylus bijt terwijl ze haar gedachten ordent alvorens die op haar wastablet te schrijven, geeft aan dat veel vrouwen uit de oudheid geletterd waren en het schrift niet alleen in het dagelijks leven moesten gebruiken voor het schrijven van brieven en huishoudelijke of zakelijke rekeningen, maar net als mannen hun literaire vermogens op creatieve wijze inzetten om zowel poëzie als prozawerken te produceren.
Ook is het niet algemeen bekend dat vrouwen uit de oudheid in alle vormen van kunst schitterende werken voortbrachten. Een ander fresco, daterend uit ongeveer dezelfde tijd maar op een andere plaats gevonden, in het Huis van de Chirurg in Pompeï, beeldt een vrouw af die een portret schildert, terwijl haar metgezellen gefascineerd toekijken. Het duidt erop dat vrouwen uit deze tijd artistieke aspiraties hadden, niet alleen in het privéleven maar ook in het openbaar, en dat sommigen zelfs als professionele kunstenaars werkten. Hun werk werd tentoongesteld in een paar van de meest prestigieuze instituten in de oude mediterrane wereld. Volgens de Romeinse encyclopedist Plinius de Oudere, die ons veel informatie verschaft over vermaarde kunstenaars uit de oudheid en hun beroemde kunstwerken, was er in Efeze een paneelschildering van de godin Artemis te bewonderen, vervaardigd door de Atheense kunstenares Timarete; een schilderij van een meisje door een andere Griekse kunstenares, Eirene, was in Eleusis te zien, terwijl een portret van een oudere vrouw en een zelfportret – geschilderd met behulp van een spiegel – van de Romeinse kunstenares Iaia van Cyzicus (eerste eeuw v.Chr.) in Napels werden tentoongesteld6 Hoewel veel van het verfijnde werk dat door kunstenaressen uit de oudheid werd vervaardigd de tand des tijds niet heeft doorstaan, zijn sommige meer utilitaire voortbrengselen, zoals aardewerk, bewaard gebleven, compleet met de palm- en vingerafdrukken van deze vrouwen in de klei. Het type vrouw uit de oudheid waaraan je werkelijk een biografie zou willen wijden, of over wie je een biografie zou willen lezen, is bijzonder moeilijk voor het voetlicht te brengen. Succesvolle vrouwen – dat wil zeggen, vrouwen die in de ogen van hun mannelijke metgezellen geslaagd werden geacht – zijn vrijwel onzichtbaar in de historische verslagen uit de oudheid, want als alles liep zoals de bedoeling was, en zij hun taken naar behoren vervulden, vond niemand het nodig om hen te noemen. Cleopatra Selene, die achtereenvolgens een Egyptische prinses, een Romeins gevangene en uiteindelijk een Afrikaanse koningin was, bracht haar hele leven in de openbaarheid door, en is zo’n gestalte die zowel zichtbaar als onzichtbaar is. Toen ik aan dit avontuur om de eerste biografie over haar te schrijven begon, wist ik dan ook dat het een uitdaging zou worden.
Naast het literaire, documentaire, archeologische en bioarcheologische bewijsmateriaal waarvan je mag verwachten dat een oudhistoricus en archeoloog zoals ik dat gebruikt, heb ik dan ook veel contextuele informatie toegevoegd in een poging de onvermijdelijke lacunes op te vullen. Dit vergelijkingsmateriaal, ontleend aan de levens van andere belangrijke hellenistische, Romeinse en Egyptische vrouwen, is betrouwbaar en maakt het mogelijk een gefundeerde reconstructie van het leven van Cleopatra Selene te vervaardigen die iets meer voorstelt dan een veredelde tijdlijn.
Ik startte het onderzoek naar haar in 2009 toen ik als promovendus aan de universiteit van Nottingham verbonden was en begon in 2018 als docent Oude Geschiedenis aan de universiteit van Glasgow aan deze biografie te werken. Ik had er toen geen idee van hoezeer ik door de huidige ontwikkelingen zou worden ingehaald. Het is nog maar van de laatste jaren dat een onafgebroken campagne van intimidatie, op touw gezet en uitgevoerd door delen van de Britse media, het eerste lid van gemengde afkomst van de koninklijke familie ertoe heeft gedreven om niet alleen dat instituut maar ook het Verenigd Koninkrijk te verlaten; en dat de Black Lives Matter-beweging voldoende momentum heeft gekregen om de wereld voor het eerst serieus te laten nadenken over haar geschiedenis en over de werkelijke in plaats van de vermeende rol van Afrika en de mensen van Afrikaanse afkomst daarin. Er deden zich dus gebeurtenissen voor die me er nog zekerder van maakten dat deze biografie als project de moeite waard was en dat Cleopatra Selene een historische figuur is die veel bekender zou moeten zijn, vooral bij jonge vrouwen van kleur die in de historische annalen iemand zoeken met wie ze zich persoonlijk kunnen identificeren en aan wie ze een voorbeeld kunnen nemen. Ze zal ongetwijfeld nooit de grote roem, beruchtheid, of alleen maar de naamsbekendheid van haar moeder Cleopatra VII bereiken, maar misschien is dat ook maar goed, omdat ze daardoor beoordeeld kan worden op haar eigen verdiensten als individu, en niet als idee of archetype. En een persoonlijkheid met een levensloop als Cleopatra Selene – die als prinses in een van de oudste koninkrijken van de klassieke wereld werd geboren, als gevangene van de Romeinen haar hele familie, haar geboorterecht en haar status verloor, maar vervolgens als de gekroonde koningin van een volkomen ander en gloednieuw koninkrijk twee decennia lang succesvol kon regeren – moet zeer zeker verdiensten hebben gehad. Wat hierna volgt is haar verhaal.