Recensie: De diepst verborgen herinnering van de mens is verbluffend, mijn boek van het jaar

Mohamed Mbougar Sarr won de Prix Goncourt van 2021 met zijn La plus secrète mémoire des hommes en de Nederlandse vertaling door Jelle Noorman heeft ondertussen de nodige lof ontvangen van de pers en is in verschillende eindejaarslijstjes geplaatst als een van de beste boeken van het afgelopen jaar. Die lof wil ik bij dezen nog eens onderschrijven, want De diepst verborgen herinnering van de mens is een spectaculaire tour de force. De roman is diep in de westerse literatuur verankerd - er is iets van de Decamerone maar ook van Nachttrein naar Lissabon van Pascal Mercier te bespeuren - maar het boek van Sarr is zo scherpzinnig, intelligent en uitdagend dat het vergelijkingen eigenlijk overbodig maakt. Verbluffend.

N.B. Lees ook een fragment uit De diepst verborgen herinnering van de mens.

Een prachtige kunstgreep van Sarr is bovendien dat hij een van de gevoeligste kwesties van onze tijd ter sprake brengt in een situatie die deze vraag bespreekbaar maakt: dragen we de schuld van ons voorgeslacht? Op dat moment in de roman zorgt de blinde Osseynou, een Afrikaanse man, voor zijn neefje en schoonzus. Zijn broer Assane, die hij eigenlijk altijd heeft gehaat, een wederzijds sentiment, is naar Frankrijk vertrokken om voor het ‘moederland’ te vechten in de Eerste Wereldoorlog. De schoonzus is ook de vrouw op wie Osseynou altijd verliefd is geweest en die uiteindelijk voor de broer gekozen heeft, die wel degelijk wist van de gevoelens van Osseynou. Het is een pijnlijke situatie waarin een gebroken hart en de verantwoordelijkheid voor een kind met elkaar botsen. Vervolgens stelt Osseynou zichzelf de volgende vragen:

‘Heb ik van Elimane [zijn neefje] gehouden? Ik weet het nog steeds niet. Op sommige dagen hoorde ik in zijn kinderstem de stem van Assane. Het kwam zelfs voor dat ik Assane kon zíén in zijn pure lach. Ondanks al zijn onschuld klopte soms onderhuids, als een pijnlijke zenuw, alle haat die ik voor zijn vader had gevoeld. Mag je een kind verantwoordelijk stellen voor een verleden dat het niet heeft gekend? Is het per se de erfgenaam van gebeurtenissen van voor zijn tijd? Mag je het de misstappen van zijn voorgeslacht kwalijk nemen? Het verwijten dat het het spoor is dat zijn voorouders hebben nagelaten, de vertegenwoordiger van wat zijn ouders hebben gedaan? Die vragen zullen de meeste mensen met nee beantwoorden. En waarschijnlijk hebben ze gelijk. Maar ik twijfel toch. Ik heb getwijfeld. Wanneer ik Elimane aanraakte, toen hij nog maar een in luiers gewikkelde zuigeling was, vroeg ik me af waarom hij helemaal niets met zijn vader te maken zou hebben. Waarom zou het verleden hem niet kunnen worden aangerekend? Was hij dan helemaal nieuw en stond hij helemaal los van zijn voorgeschiedenis? Assane had gezegd dat het bloed uit een verre bron kwam, waarvan de stroom het individuele overstijgt. Was de band tussen Elimane en Assane er niet een die de verwantschap tussen vader en zoon oversteeg? Er waren dagen dat ik daar ja op antwoordde: Elimane was de vrucht van Assanes begeerte.’

Deze passage heb ik gelezen in de aanloop naar de excuses van Rutte voor het slavernijverleden van Nederland. Sarr is geboren en opgegroeid in Senegal en studeerde literatuur en filosofie in Frankrijk, dus natuurlijk is die innerlijke monoloog geladen met gevoelens rondom het koloniale verleden, maar Sarr laat hem afspelen tussen twee Afrikaanse broers waarvan er eentje vrijwillig voor Frankrijk kiest. Het sublieme vernuft van deze roman, in vele facetten terugkerend, maakt De diepst verborgen herinnering van de mens mijn Boek van het Jaar. 

Remon den Ouden is boekverkoper bij Boekhandel Van Rossum. Hij beheert ook de pagina Vertaalde literatuur op onze site.