Recensie: Het verhaal is de held

God is dood, stelt de opening van Winter – en de hoop trouwens ook. Brexit was als plaag nog niet erg genoeg, de verkiezing van Trump moest er ook nog overheen. En aangezien God dood is, hebben we het ook nog eens allemaal aan onszelf te danken. Net als in Autumn onderzoekt Ali Smith in Winter het potentieel van de menselijke verbeeldingskracht om in de kou van een gepolariseerde samenleving nog enige warmte te vinden. Het tweede deel van een recensie-tweeluik, in de aanloop naar Smiths komst naar Amsterdam, 13 maart.

N.B. We publiceerden ook voor uit de vertaling door Karina van Santen en Martine Vosmaer, Herfst. Lees het fragment op Athenaeum.nl. Miriam Rasch besprak Autumn vorige week, in 2011 besprak Christine de Jong There But For The.

Kerstavond

Opnieuw voert Smith een kleine familie op, waaromheen een groter verhaal over verstoorde sociale verhoudingen en de wil om de wereld te veranderen zich ontvouwt. Ditmaal is de oudere, alleenstaande vrouw moeder van een zoon, die zojuist gedumpt is door zijn vriendin vanwege een politiek-ideologische ruzie die te maken heeft met zijn blog ‘Art in Nature’. Met kerstmis voor de deur is dat nogal onhandig, want hij zou Charlotte eindelijk voorstellen aan zijn moeder Sophia, tijdens het kerstweekend in haar huis op het platteland. Met Sophia gaat het sowieso niet zo goed, maar met wie wel eigenlijk? Met haar zus Iris wel iets beter; zij is een oude activiste wier bloed Sophia wel kan drinken, aangezien Iris volgens haar in al haar wereldverbeteraar-heroïsme juist de grootste egoïst ooit is.

Goed, ze komen allemaal op kerstavond samen in het vervallen landhuis van Sophia, zelfs iemand die doorgaat voor ex-vriendin Charlotte en zelfs iets wat lijkt op een geest. Alle stukken voor een klassiek kerstverhaal staan opgesteld. Maar dat is natuurlijk niet waar het Ali Smith om gaat. Want dit ‘nucleaire verhaal’ is als een bal die door de decennia heen stuitert, langs liefdesgeschiedenissen, kunstbiografieën en activistendrama's. ‘God is dood’, ja, maar dat betekent dat de mens de wereld maakt. Misschien betekent het zelfs dat de mens eindelijk, nu God dood is, de wereld kan veranderen. In elk geval, dat lijken al die verhalen te vertellen, een klein beetje.

Verzet

Iris bijvoorbeeld, een typische activiste van het punk- en krakerachtige soort, nam deel aan de eerste acties tegen de komst van kernwapens in het Verenigd Koninkrijk. Wat begon met een aantal vrouwen dat zich vastketende aan een hek, groeide uit tot een miljoenenbeweging mét effect. Sophia, haar zus, mag wat conventioneler zijn, maar zij heeft haar eigen manier om zich te verzetten tegen de status quo. Het prachtige mysterie van het vliegende kinderhoofdje dat zich in het huis van Sophia heeft genesteld, is precies door de mysterieuze, onwerkelijke aard ervan een tegenbeweging, tegen een wereld waarin alles efficiënt is, waarin misschien niet per se de waarheid van belang is maar alles wel effectief moet zijn en gebrand op vooruitgang.

Tijd

Net als in Autumn is het verhaal in Winter de held van de roman. Het verhaal als in: de mogelijkheid van het verhaal, van het vertellen. Het verhaal maakt het alternatief zichtbaar, zoals ik schreef in de recensie van Autumn, en het verhaal is bovendien zeer intiem verbonden met tijd en daarmee met de mens. Een verhaal voltrekt zich in de tijd, speelt zich af in een tijd, en plaatst de lezer ervan in relatie tot die tijd – en daarmee ook tot de tijd van de lezer zelf. Het verhaal heeft de kracht om te overtuigen, maar ook om zekerheden weg te nemen, om je te decentreren, om te laten zien dat alles al eens gebeurd is, en tegelijk dat ieder mens opnieuw alles kan meemaken. Steeds weer herneemt Smith in nieuwe hoofdstukken de tijd van haar verhaal, de veelheid van haar verhalen:

‘God is dead: to begin with.’
‘Five days ago:’
‘It is a Tuesday in the month of February in 1961…’
‘Christmas Eve morning, 10am, and the disembodied head was dozing.’
‘On a late summer day in 1981 two young women are standing outside a typical ironmonger’s on the high street of a southern English town.’
‘It is winter solstice.’
‘January: it is a reasonably balmy Monday, 9 degrees, in late winter a couple of days after five million people, mostly women, take part in marches all across the world to protest against misogyny in power.’
‘Now it’s the dark of early Christmas morning…'
‘Let’s see another Christmas.’
‘July: it is a balmy day at the start of the month. An American President is making a speech in Washington at a rally to celebrate war veterans.’

Met die laatste juli zijn we bij het eind van deze wonderlijke roman gekomen. Is de winter dan voorbij? Nee: ‘In the middle of summer it’s winter.’ We hebben nog een lange weg te gaan. In elk geval nog twee seizoenen. Misschien, zoals bij het kernwapenprotest, nog twee decennia.

Miriam Rasch studeerde literatuurwetenschap en filosofie en werkt als onderzoeker en docent media/filosofie bij de Hogeschool van Amsterdam. Vorig jaar verscheen bij De Bezige Bij haar essaybundel Zwemmen in de oceaan. Berichten uit een postdigitale wereld [fragment]. Meer op miriamrasch.nl.