Het vertalersvagevuur. Over de eerste zin van Nog net geen engelen (Barbara Pym) door Anda Schippers

Barbara Pym (1913-1980) was een Engelse schrijfster van romans en enkele korte verhalen. Ze was sterk geïnteresseerd in het alledaagse, in de kleine dingen waarmee mensen hun leven draaglijk maken. Dat maakte haar werk niet sentimenteel: de observaties zijn scherp en haar stijl is spottend en ironisch. Aan mooischrijverij deed ze ook niet; ze zat met haar neus bovenop de werkelijkheid van haar personages, inclusief de clichés en uitdrukkingen die daarbij horen. In de jaren tachtig zijn vier van haar twaalf romans in het Nederlands vertaald en de afgelopen jaren vertaalde ik er nog drie: Een tamme gazelle (2022), Een glas vol zegeningen (2022) en Nog net geen engelen (2023, eerder vertaald in 1982). Alle drie verschenen ze bij Uitgeverij Van Maaskant Haun.

• Voor Lydia Davis zijn Pyms boeken de ‘books that comfort her’

Lang geleden heb ik geleerd dat in de eerste zin van een roman vaak het hele boek besloten ligt. Een heel boek in één zin: dat legt wel enige druk op de vertaler. In het geval van Nog net geen engelen (Less Than Angels) van de Engelse schrijfster Barbara Pym heb ik na lang aarzelen een ferme beslissing genomen en de eerste zin niet alleen omgegooid, maar ook in twee stukken gehakt. Hoe heeft het zover kunnen komen?

Dit is de Engelse openingszin:

A confused impression of English tourists shuffling round a church in Ravenna, peering at mosaics, came to Catherine Oliphant as she sat brooding over her pot of tea.

En dit is mijn vertaling:

Catherine Oliphant zat in gedachten verzonken achter een pot thee. Vaag zag ze Engelse toeristen voor zich die in Ravenna door een kerk schuifelden en er de mozaïeken bekeken.

Moeizaam

De Engelse beginzin levert diverse moeilijkheden op voor de vertaler. Als je de zin min of meer letterlijk vertaalt, krijg je een weinig aantrekkelijk en nogal ingewikkeld resultaat: ‘Een vaag beeld van Engelse toeristen die door een kerk in Ravenna schuifelden en mozaïeken bekeken, verscheen voor Catherine Oliphants geestesoog, terwijl ze in gedachten verzonken achter een pot thee zat’, of een variant daarop. Niet alleen leest die zin nogal moeizaam, er staat ook een s achter de naam Oliphant, wat ik bij een eerste vermelding van een naam liever vermijd.

In het Nederlands zou je deze zin ook met ‘er’ kunnen laten beginnen: ‘Er verscheen een vaag beeld […].’ Maar ‘er’ als allereerste woord van een boek is minder fraai, het hele eerste deel van de zin verliest vaart en je zit nog steeds met het probleem van de zin als geheel die niet lekker leest.

‘Terwijl’ werkt ook niet

Een andere optie is een constructie met ‘terwijl’: ‘Terwijl ze in gedachten verzonken achter een pot thee zat […].’ Djuke Houweling, die in de jaren tachtig een vertaling maakte van Less Than Angels, koos daarvoor:

Terwijl ze met een pot thee voor zich wat zat te piekeren, kreeg Catherine Oliphant een verward beeld voor ogen van Engelse toeristen die in een kerk in Ravenna rondschuifelden en er de mozaïeken bekeken.

Zij wilde ongetwijfeld rekening houden met het feit dat Barbara Pym de naam Catherine Oliphant pas vrij laat in de zin laat vallen, waardoor de lezer eerst kennismaakt met de typische werking van het brein van Catherine en dan pas met Catherine zelf. Voor deze constructie moest de vertaalster echter het laatste deel van de zin naar voren halen, waardoor die late kennismaking toch weer grotendeels in het water valt. Daar komt bij dat ‘terwijl’ als eerste woord ook niet mooi is en de lucht een beetje uit de zin laat lopen.

Twee keer ‘die’

Ik puzzelde verder en kwam uit op deze variant:

Catherine Oliphant, die in gedachten verzonken achter haar pot thee zat, zag vaag een beeld voor zich van Engelse toeristen die in Ravenna door een kerk schuifelden en mozaïeken bekeken.

Ik besloot dit maar even te laten staan en er later nog eens naar te kijken. En wat zag ik: twee keer ‘die’. Nee, niet geweldig. En zou je als je in het Nederlands schreef deze zin zo bedenken? Naar mijn gevoel niet. De volgorde beviel me echter wél. Eens kijken wat er gebeurt als ik de zin in tweeën hak…

Direct het boek in

Zo kwam ik stapje voor stapje tot mijn uiteindelijke vertaling. Het personage Catherine Oliphant in een notendop, maar wel in twee zinnen in plaats van één. Het splitsen van de beginzin is een behoorlijke ingreep, gezien de stijl van Barbara Pym. Toch ben ik er tevreden over. Ik vind het belangrijk dat de lezer direct het boek én het leven van Catherine ingetrokken wordt, omdat de zinnen die volgen relatief lang zijn en extra aandacht vragen. Dat mij nu mogelijk het vertalersvagevuur wacht, neem ik op de koop toe.