De vertaler is ambassadeur, auteur, amateur: Aischylos vertalen, door Patrick Lateur

• Lees ook Daan Stoffelsens aanbeveling van Tragedies
• Lees Piet Gerbrandy over Aischylos
• Lees bij ons ook Lateur over eerste verzen van Homeros' Odyssee
• Lees Maarten Asscher over Lateurs Leonardo da Vinci-vertaling

De ambassadeur: Aischylos vertalen?

Er zijn veel redenen om de complete Aischylos (525-456 v.C.) niet te vertalen. Zijn teksten zijn op tal van plaatsen niet correct of onvolledig overgeleverd, de rijkdom van zijn Grieks is soms meer dan gecompliceerd, zijn visie op god en lot is voor lezers van de 21ste eeuw wellicht een drempel, of hij is gewoonweg een man van lang geleden zonder relevantie voor onze tijd. Opvallend: vertalingen van Aischylos lieten vrij lang op zich wachten. Isaac da Costa was de eerste die in de eerste helft van de 19de eeuw verzen van hem omzette, terwijl van Sofokles en Euripides al werk vertaald was door Vondel.
Tegelijk moet gezegd dat er slechts weinig Griekse tragedies zijn die voor diverse kunsttakken zo dikwijls werden vertaald, hertaald of bewerkt als de drie stukken van Aischylos’ Oresteia. Voorts staat zijn Prometheus geketend aan het begin van het denkbeeld van de prometheïsche mens en zijn Smekelingen – het gaat om asielzoekers – krijgt vandaag in een wereld vol beweging een heel nieuwe dimensie. Van die gelaagde oudheid is een vertaler de ambassadeur.

Editeur noch regisseur: één editie, een leestekst

Deze vertaling is de vierde integrale vertaling van de zeven bewaarde stukken van Aischylos. De eerste van de drie grote tragici werd eerder al volledig omgezet door Leendert Burgersdijk (1903), Pieter Cornelis Boutens (1947) en Emiel de Waele (1975). Die trits, gespreid over de vorige eeuw, illustreert hoe taal evolueert, terwijl de brontekst globaal dezelfde is gebleven. Als vertaler hield ik mij, ook in het belang van wie naar die brontekst wil grijpen, aan één editie, de uitgave van Alan Sommerstein in de Loeb. Want een vertaler is geen editeur.
Daarbij heb ik me erg dicht bij Aischylos gehouden, zoals ik dat eerder al deed met onder meer Pindaros’ Zegezangen (1999) en Homeros’ Ilias (2010) en Odyssee (2016). Bij toneelwerk dringt zich een specifieke keuze op: vertaal ik Aischylos als speeltekst of als leestekst? In het tweede geval legt men in het Nederlands een tekst voor die inhoud en verloop van de tragedie op de voet volgt. Een vertaler interpreteert een tekst uiteraard ook door zijn woordkeuze, maar hij doet geen ingrepen in functie van een opvoering. Een vertaler is geen regisseur.

Auteur en amateur: de schoonheid en de wijsheid

Een antieke tragedie in het Dionysostheater van Athene was een wonderlijk samenspel van woord, vocale en instrumentale muziek, en choreografie. Daarvan blijft vandaag nagenoeg alleen het woord over, in monologen, dialogen en koorliederen. Voor het gesproken woord bewaar ik bijna overal het metrum van Aischylos, de zesvoetige jambe die ook in onze taal vlot loopt. De lyrische partijen krijgen vrije verzen mee, waarin getracht wordt met klank- en woordspel het verlies van het origineel te compenseren. Antieke verzen vertalen is in grote mate een vormprobleem, dat schoonheid kan genereren. Een vertaler is een auteur.
Ik vertaal wat ik graag lees en wat me dierbaar is. Wie op wiki mijn vertaalwerk nakijkt zal vaststellen dat het dikwijls auteurs en teksten betreft die Europa een gelaat hebben gegeven. Hoor ik in Aischylos’ Smekelingen het koor verzen zingen als ‘Het volk dat de stad bestuurt, moet goed/waken over de rechten van elke burger’ (698-99), of als ik in Eumeniden Athena’s advies lees bij het instellen van de rechtspraak: ‘Ik raad de burgers aan te zorgen voor een stelsel/waar anarchie noch tirannie de ruimte krijgen’ (696-97), dan raakt me dat. Ik hou van die oude stemmen die vandaag nog nieuw klinken. Vertalen is een vorm van amare. Een vertaler is op de eerste plaats een ware amateur.
Op drie vlakken heeft Aischylos me in de voorbije jaren immens geboeid. Hij verwerkt de existentiële vragen van toen en van alle tijden. Het meest beklijvend in die zin is zijn uitspraak in de Agamemnon, met varianten in zijn ander werk: ‘leren door lijden’. Wie hem leest herkent toestanden en discussies van vandaag: de hoogmoed van de politicus, de zoektocht van vluchtelingen, de bezorgdheid om de democratie, een nood aan spirituele reflectie. En ten derde: Aischylos is net als zijn tijd- en geestesgenoot Pindaros een geweldige dichter wiens poëtische vlucht onwaarschijnlijk hoog reikt. Grote literatoren staan haaks op de tijd. En dus moet men hen blijven vertalen.

Patrick Lateur publiceert als dichter, vertaler en bloemlezer. Hij vertaalde werk van onder meer Homeros en Pindaros en epigrammendichters van de Anthologia Graeca, Ausonius en Benedictus, Da Vinci en Michelangelo. Voor zijn vertaling van Homeros’ Ilias ontving hij in 2013 de Cultuurprijs van de Vlaamse Gemeenschap voor Letteren, voor zijn vertaling van de Odyssee de Homerusprijs 2017 van het Nederlands Klassiek Verbond.