Over het vertalen van Honorée Fanonne Jeffers, De liefdesliederen van W.E.B. Du Bois, door Nhomy Mettendaf, Thalia Ostendorf, Catalien van Paassen, Fannah Palmer en Nicole Seegers

Voor De liefdesliederen van W.E.B. Du Bois bedacht uitgeverij Meulenhoff een mooi project: ze liet de roman vertalen door drie jonge, aanstormende vertalers van kleur, naast twee wat ervarener witte vertalers. Zo komt er meer diversiteit in de overwegend witte vertalerswereld en krijgt de Zwarte Engelse stem uit het boek een overtuigende Nederlandse invulling. Het boek werd voor de vertaling als volgt verdeeld: Fannah vertaalde de Liederen over de oude geschiedenis van de familie Garfield in het diepe Zuiden, en Catalien, Nicole, Nhomy en Thalia vertaalden de hoofdstukken die spelen in de moderne tijd. Nhomy nam ook de teksten van Du Bois voor haar rekening.

De eerste zinnen, door Fannah vertaald, zetten meteen de toon:

We are the earth, the land. The tongue that speaks and trips on the names of the dead as it dares to tell these stories of a woman’s line. Her people and her dirt, her trees, her water.
Wij zijn de grond, het land. De tong die spreekt en over de namen van de doden struikelt terwijl hij zich waagt aan deze verhalen over de familielijn van een vrouw. Haar volk en haar aarde, haar bomen, haar water.

Deze vrouw, Ailey Pearl Garfield, gaat op zoek naar haar verleden. De verschillende delen van de roman, de ‘oude tijd’ en de ‘nieuwe tijd’, leverden beide hun eigen vertaalkwesties op. Eén ding speelt echter door de hele roman en dat hebben we dan ook uitgebreid besproken: het vertalen van de verschillende termen waarmee Zwarte mensen worden geduid. De discussie ontstond voornamelijk doordat de termen in het Nederlands en Engels niet aan elkaar gelijkstaan. In het Nederlands is er eigenlijk maar één term, terwijl Jeffers de evolutie van de verschillende Amerikaanse termen in haar roman juist zo goed laat zien.

De evolutie van n-woorden, en het ontbreken van een Nederlands equivalent

Het Amerikaanse ‘Negro’, bijvoorbeeld, was een term die vanaf de jaren zestig werd gebruikt en toen als correct werd gezien. Zwarte mensen noemden zichzelf ook zo: ze vonden kracht in die term en gebruikten hem tijdens de Black Power-beweging. In de Liederen, die de tijd van de slavernij weerspiegelen, wordt deze term ook gebruikt, maar in voor witte mensen neutrale zin.

Het hevigere Amerikaanse n-woord (met twee g’s) komt ook voor. Deze term hebben we laten staan: hij wordt vaak als belediging gebruikt door witte mensen, of door Zwarte mensen in het heden, als ‘teruggeëiste’ term.

Het Nederlandse n-woord heeft in geen van deze gevallen dezelfde connotatie. Dat woord wordt nu als beledigend beschouwd – en dat is het ook – maar tot heel recent was dat niet het geval. Wij hebben er dus voor gekozen de Nederlandse versie helemaal niet te gebruiken: geen van de Amerikaanse termen komt ermee overeen, maar ook zien we het woord liever niet meer.

Van zuidelijk zangerig naar spreektalig Nederlands

Bij het vertalen van de delen over de nieuwe tijd, maar ook in de Liederen, was het voor de vertalers vooral zaak goede equivalenten te vinden voor Engels als ‘ain’t’, ‘won’t’, zinnetjes als ‘Say you is?’, en dubbele ontkenningen zoals in ‘She didn’t want no trouble’. Vaak is in deze zinnen het zangerige idioom van het Zwarte Amerikaanse Zuiden terug te horen, iets wat naar ons idee nooit door zoiets als plat Amsterdams of een brabbeltaaltje kan worden weergegeven.

We hebben de oplossing gezocht in Nederlandse spreektaal, niet altijd taalkundig verantwoord. ‘Maar als je een robbertje wil vechten, moet je ’t zeggen, dan doe ’k achter mekaar mee.’ ‘Ze wou niks geen problemen veroorzaken.’ ‘Kind, dit ís d’r kleur!’ Woorden als ‘sister’ en ‘brother’ hebben we onvertaald gelaten. Wat er aan zangerigheid verloren gaat, hebben we proberen op te lossen met soepelheid.

Een mengvorm tussen directe en indirecte rede

Behalve directe en indirecte rede gebruikt de auteur hier en daar een mengvorm. Bijvoorbeeld: ‘He told her his name – Dante Anderson – and wanted to know, where was she from?’ We hebben geprobeerd die stijl te handhaven. In vertaling werd die zin: ‘Hij zei hoe hij heette, Dante Anderson, en waar kwam zij vandaan?’ Maar soms kwamen we in de knoei, zoals bij: ‘Come to his room, he urged. Spend the night, so he could make her feel good.’ In het Nederlands botste de gebiedende wijs op de een of andere manier met het gebruik van de derde persoon. In dat soort gevallen hebben we ons enige vrijheid veroorloofd: ‘Kom mee naar mijn ka­mer, drong hij aan. Blijf slapen, zodat ik je een fijn gevoel kan bezorgen.’

De liefdesliederen van W.E.B. Du Bois is een rijke familiekroniek die recht doet aan het Amerikaanse Zwarte heden en verleden. Wij hopen op onze beurt recht te hebben gedaan aan Honorée Fanonne Jeffers’ boek.

Nhomy Mettendaf vertaalde eerder werk van Tsitsi Dangarembga, Thalia Ostendorf van Zora Neale Hurston, Catalien van Paassen van onder anderen Esi Edugyan [lees haar toelichting op Speel voor mij het lied van de dood], Esther Perel, Madeleine Albright, Timothy Snyder en Christina Lamb (beide auteurs samen met Willem van Paassen), Fannah Palmer van Eric Williams, Safiya Sinclair (samen met Lisette van Eijk, verschijnt dit najaar), en Nicole Seegers van onder anderen Robin Wall Kimmerer, Madeleine Albright, Nicholas Christakis, Lawrence Weschler, John Bargh, Carl Zimmer en Bernadette Murphy.