Over het vertalen van (de eerste zin van) Nora Ikstena’s Moedermelk

De allereerste zin

1969. gada 15. oktobri es neatceros. Es to nevaru atcerēties, kaut gan ir ļaudis, kuri apgalvo, ka atminoties savu piedzimšanu.
Ik heb geen herinneringen aan 15 oktober 1969. Ik kan me niets van die dag herinneren, hoewel er mensen zijn die beweren zich hun geboorte voor de geest te kunnen halen.

Dit was de allereerste zin ooit die ik vertaalde.

In 2021 meldde ik me aan voor een mentorprogramma voor nieuwe vertalers vanuit het Lets. Ik was het jaar daarvoor naar Letland verhuisd, actief Lets aan het leren en dit mentoraat leek me een mooie kans om op een praktische manier met deze voor mij compleet nieuwe taal bezig te zijn. Dat het boek Moedermelk nu, twee jaar later, in de winkels ligt had ik toen niet durven dromen.

Tegen het einde van het mentoraat nam uitgeverij Koppernik contact met mij op met de vraag of dit boek voor hen wilde vertalen. Het werd uiteindelijk de eerste direct uit het Lets vertaalde roman die in Nederland is verschenen.

Moeder en dochter

Terug naar die eerste zin. Woord voor woord vertaald is die: ‘15 oktober 1969 ik herinner me niet. Ik dat kan niet me herinneren, hoewel mensen zijn die beweren dat zich verbeelden hun geboorte.’ Een letterlijke, voor het Nederlands nog te lompe tussenvertaling zou zijn: ‘15 oktober 1969 herinner ik me niet. Ik kan me het niet herinneren, hoewel er mensen zijn die beweren dat ze zich hun eigen geboorte kunnen verbeelden.’
En dan kom ik bij de uiteindelijke vertaling zoals die hierboven staat. Dat is hoe ik het hele boek heb vertaald. Omdat het Lets zo ver afstaat van het Nederlands (onder andere door het gebruik van naamvallen, andere zinstructuren en het ontbreken van lidwoorden) maak ik eerst een soort van letterlijke tussenvertaling die in het Nederlands echt vreselijk klinkt. Vervolgens ‘vertaal’ ik die naar goedlopende Nederlandse zinnen.

De roman Moedermelk begint dus in 1969 (niet geheel toevallig is Ikstena geboren op 15 oktober 1969, het boek is deels autobiografisch) met een korte schets van Riga in die tijd. Het hoofdstuk eindigt met:

In de twintig jaar die ik met mijn moeder heb doorgebracht, heb ik haar nooit kunnen vragen waarom ze mij, een kleine hulpeloze baby, haar melk onthield. Ik kon het niet, omdat ik het toen nog niet wist. En waarschijnlijk was het ook een ongepaste vraag, want het leven is zo gelopen dat ik háár moeder werd.

De moeder wilde haar dochter niet voeden met haar melk die ‘bitter, vol verwarring en verval’ was  en haar daarmee behoeden voor de negatieve invloed die het totalitaire communistische regime op haar leven had.

De relatie tussen moeder en dochter is een belangrijk thema in het boek. Om en om komen moeder en dochter aan het woord en beschouwen we het leven vanuit beide perspectieven. We volgen naast hun persoonlijke geschiedenis ook de ontwikkelingen in Sovjet-Letland van 1944 tot eind jaren tachtig. De dochter, dan een jonge student, is hoopvol en ziet overal om haar tekenen dat verandering op komst is. Voor de moeder komen deze veranderingen te laat.

Een vrijwel gelijke eerste zin

Het tweede hoofdstuk begint met vrijwel dezelfde zin als het eerste hoofdstuk, alleen de datum is anders.

1944. gada 22. oktobri es neatceros.

Om de Nederlandse lezer niet meteen af te schrikken met de in het Nederlands wat lompe zin ‘22 oktober 1944 herinner ik me niet’ koos ik ervoor ook deze beginzinnen wat vrijer te vertalen en de datum niet aan het begin van de zin te zetten: ‘Ik heb geen herinneringen aan 22 oktober 1944.’ Maar hierdoor ging wel wat van de kort- en bondigheid van deze zinnen verloren die voor de Letse lezer meteen duidelijk maakt dat in dit deel de moeder aan het woord is.

Actueel, universeel, rauw

Het vertalen van Moedermelk was een intens, soms frustrerend maar ook heel mooi proces. Voor mij persoonlijk was het waardevol om in deze geschiedenis van het land waarin ik woon te duiken. Een tijdsperiode die op veel families nog steeds invloed heeft en die met de huidige oorlog in Oekraïne helaas voor veel Letten weer heel actueel is.

Naast dat het een prachtig boek is met universele thema’s als een complexe moeder-dochterrelatie en zelfbeschikking geeft dit boek voor de Nederlandse lezer ook een persoonlijke inkijk in een deel van de geschiedenis dat zowel in de tijd als geografisch niet zo ver weg is als dat we vaak denken. Met haar gedetailleerde schrijfstijl neemt Ikstena de lezer mee in de rauwste emoties en aan het eind van het boek moet ik, ook na het verhaal al minstens tien keer te hebben gelezen, altijd nog een klein beetje huilen.

Brenda Lelie vertaalt vanuit het Lets. Naast de roman Moedermelk vertaalde zij vijf korte verhalen van Andris Kuprišs voor het literaire tijdschrift Terras. Momenteel werkt zij aan de vertaling van de roman Het bed met de gouden poot van Zigmunds Skujiņš.