Over het lelijke van Ted Hughes’ Kraai, ook in vertaling van Daan Doesborgh

De liederen van een kraai

Het vertalen van poëzie is een zalige hel, en de poëzie van Ted Hughes is daarin geen uitzondering. Tijdens het vertalen van zijn bundel Kraai heb ik dat aan den lijve ondervonden. Hoewel de gedichten in deze bundel, eentje uitgezonderd, geen vaste vorm hebben en maar zeer zelden eindrijm bevatten, zitten er ruimschoots genoeg uitdagingen en frustrerende problemen in. Wat het er niet makkelijker op maakt is dat de poëzie in Kraai vaak opzettelijk lelijk is. Hughes zelf zei daarover in een interview met de BBC:

‘Aanvankelijk was het idee om domweg zijn liederen te schrijven, de liederen die een Kraai zou zingen. Met andere woorden: liederen zonder enige muziek, in een ontzettend eenvoudige en ontzettend lelijke taal, die in zekere zin alles afwerpt behalve precies dat wat hij wil zeggen, zonder enige andere afweging, en dat is de basis voor de stijl van het hele ding.’

Dit citaat komt uit een radio-interview, dus ik heb niet alleen de vertaling verzorgd maar ook cursivering toegevoegd en de interpunctie verzonnen. In een citaat bevordert dat de leesbaarheid, maar ik had het ook niet kunnen doen. Dan ontstaat er wel een gevoel voor hoe de poëzie in Kraai soms lelijk verloopt, precies zoals Hughes zelf in dit citaat al aangeeft.

Sluiteren

Die lelijkheid kan, paradoxaal genoeg, heel mooi zijn. En al was dat niet zo, het is niet aan mij als vertaler om een lelijke tekst mooi te maken. Het enige waartoe ik dien is het omzetten van een Engelstalig gedicht in een Nederlandstalig gedicht, en idealiter is de vertaling precies even mooi of lelijk als het origineel. Ik ben me ervan bewust dat niet elke vertaler zo denkt, en er is één regel in het bijzonder waar dat tot een hoop discussie heeft geleid met een redacteur van een tijdschrift.

In het gedicht ‘Crow and the Sea’ schrijft Hughes:

He tried talking to the sea
>But his brain shuttered and his eyes winced from it as from open flame.

Mijn tekstverwerker heeft er al meteen moeite mee, die wil er ‘as if from open flame’ van maken. Welkom in de poëzie. Als vertaler moet ik eerst nog voorbij de hobbel ‘shuttered’. Dat heeft de letterlijke betekenis van het dichtmaken van luiken, of de figuurlijke betekenis ‘opdoeken’. In een poëtische context moet je ook rekening houden met wat het woord niet per se betekent, maar wel suggereert. In dit geval kom je dan uit bij de sluiter van een camera, de ‘shutter’ in het Engels. Daar is geen werkwoord aan verbonden, maar omdat hier een plotselinge, reflex-achtige reactie wordt omschreven, en dan ook nog vlak voor het woord ‘eyes’, hangt de sluiter van een camera wel in de lucht.

Van iemand die in slaap valt kan je in het Nederlands idiomatisch wel zeggen dat ‘de luiken dicht gaan’, maar dat leek me hier te lollig. ‘Maar zijn brein werd opgedoekt’ zou ook kunnen, al suggereert dat misschien teveel iets definitiefs, terwijl het hier om een tijdelijke reactie lijkt te gaan. In ben dus gegaan voor een nieuwvorm: ‘sluiterde’. Hughes gebruikt weliswaar een bestaand woord, en liefst los je dat ook met een bestaand woord op in de vertaling, maar hij gaat hier precies tussen de verschillende betekenissen van ‘shutter’ in zitten, en er in de vertaling dan ééntje kiezen vond ik te interpretatief. Met ‘sluiterde’ heb je de camerasluiter, maar ook het dichtmaken, van een luik óf een compleet bedrijf, dat in ‘sluiten’ ligt.

Ervan

Dat is evenwel niet waar de discussie over ging, die ging over ‘and his eyes winced from it as from open flame.’ In mijn eerste versie heb ik dat als volgt vertaald: ‘en zijn ogen knepen ervan samen als van open vuur.’ Het woord ‘wince’ is lastig te vertalen, het betekent tegelijk samentrekken en terugtrekken, en impliceert ook pijn, eigenlijk precies de reactie van een hand die open vuur aanraakt, of een oog misschien wel, dat heb ik gelukkig nooit mee hoeven maken. Je moet dus kiezen tussen vertrekken, wegtrekken, samentrekken en ineenkrimpen, en dan liefst zo dat je de woorden die je niet kiest tóch in de vertaling door laat klinken. ‘Vertrokken’ leek me daarvan de beste optie, het is lijfelijk, kan aan de ene kant samentrekken en aan de andere kant ook wegtrekken betekenen, en in de context ‘een van pijn vertrokken gezicht’ zit de pijn er ook nog in. Het is jammer dat je wel de connotatie ‘weggaan’ in het spel brengt, die hier in feite niets te zoeken heeft, maar daar is mee te leven, zeker omdat het gedicht aan het einde blijkt te gaan over een confrontatie waaruit Kraai met hangende vlerkjes vertrekt.

De suggestie van de redacteur was dat ik ‘ervan’ weg zou laten uit de regel, omdat die dan beter loopt, en omdat je het woord niet mist als het er niet staat. Dat is op zich natuurlijk waar, alleen: dan strijk je een plooi glad die Hughes er heus wel opzettelijk in heeft gezet. In het Engels staat er ook twee keer vlak achter elkaar ‘from’, en dat vinden we doorgaans lelijk. Toch staat het er. Bovendien schept het duidelijkheid in de zin: zijn ogen vertrokken van de zee, zoals ze ook vertrekken van open vuur. Bij ‘zijn ogen knepen samen als van open vuur’ (ik had in dit stadium nog voor ‘samenknijpen’ gekozen) verdwijnt de zee als veroorzaker, in een gedicht waarin Kraai voortdurend allerlei fysieke ongemakken ervaart door de zee, en het uiteindelijk zelfs aflegt.

Deze redacteur wilde dat ik mijn vertaling aan zou passen om die mooier te maken, of minder verwarrend voor de lezer. Ik hoop dat Kraai, zoals het er nu ligt, laat zien dat goede poëzie óók lelijk mag zijn, of verwarrend, en dat een goede vertaling geen strijkijzer over het gedicht haalt, maar het zoveel mogelijk intact laat, met alle winkelhaken en onnodige herhalingen die de dichter er oorspronkelijk in heeft gestopt.

Daan Doesborgh (1988) is schrijver en presentator, en woont in Amsterdam. Hij is redacteur van Tirade en oud-redacteur van Propria Cures. In 2010 werd hij Nederlands Kampioen Poetry Slam. In samenwerking met de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam (SLAA) en Vrij Nederland maakt hij de maandelijkse Poëziepodcast. Momenteel werkt hij aan zijn debuutroman, die zal verschijnen bij uitgeverij Van Oorschot.