Dichterlijke beschrijvingen, uiteenlopende stijlen en vertaalpuzzels. Anneke Bok over het vertalen van Fiona Mozleys Elmet

Fiona Mozley, 29 jaar, werd geboren in York, studeerde aan King's College in Cambridge, specialiseerde zich in Middeleeuwse geschiedenis en is bezig haar doctoraalscriptie te schrijven. Elmet is haar debuutroman, het kwam op de shortlist voor The Man Booker Prize 2017. Elmet is gesitueerd in Yorkshire, waar zich vroeger het oude Keltische koninkrijk Elmet uitstrekte. De roman heeft als motto een citaat van Ted Hughes, die de gedichtencyclus Remains of Elmet schreef.

Elmet is een 'gothic novel', gekenmerkt door geheimzinnigheid, doodsangst, dreiging, wreedheid en sadisme. En als subgenre zou je het boek dan nog kunnen laten vallen onder 'female gothic', zoals de romans van de Brontës, Jane Eyre en Wuthering Heights wel worden genoemd, die trouwens eveneens zijn gesitueerd in Yorkshire. Romans met een vrouwelijke hoofdpersoon die zich probeert te ontworstelen aan het patriarchaat. De roman heeft daarnaast ook allerlei romantische elementen uit de achttiende-eeuwse traditie. Lyrische natuurbeschrijving, verheerlijking van het buiten wonen, het romantische personage van de buitenstaander, c.q. zondebok, zoals hier de vaderfiguur. Cathy is in dit boek de hoofdpersoon die de hele dag buiten is en rondzwerft door de velden en de bossen.

Mozley hanteert uiteenlopende stijlen in dit boek. Sommige zijn prima na te volgen in het Nederlands, andere zijn lastiger of onmogelijk, met name de Yorkshire-karakteristieken van de dialogen, zoals het half inslikken van woorden en het weglaten van lidwoorden, iets waar ik als vertaler helaas niet veel mee kan. Dat weglaten van de lidwoorden heb ik wel geprobeerd, maar dat leidde tot een lachwekkend soort Nederlands.

If car was seen it would be linked to him but nobody would think he could have done owt like what I were about to do.
Als die auto gezien zou worden, was er wel een link naar hem, maar geen mens zou geloven dat hij had kunnen doen wat ik zou gaan doen.

Door het hele boek heen wordt in cursieve passages de zoektocht van Daniel naar zijn zus beschreven. Kort, bondig, geen woord te veel. Je voelt als het ware het ritme van het lopen langs de spoorbaan. Dat levert in het Nederlands gelukkig weinig problemen op.

I cast no shadow. Smoke rests behind me and daylight is stifled. I count sleepers and the numbers rush. I count rivets and bolts. I walk north. My first two steps are slow, languid. I am unsure of the direction but in that initial choice I am pinned.
Ik werp geen schaduw. Achter me hangt rook en het daglicht is gesmoord. Ik tel bielzen, en het aantal vliegt omhoog. Ik tel klinknagels en bouten. Ik loop naar het noorden. Mijn eerste twee stappen zijn traag, lusteloos. Ik weet niet of ik de goede richting op ga, maar na die eerste keus zit ik eraan vast.

Rabbits for food

En dan zijn er de dichterlijke beschrijvingen van de natuur, die een grotere uitdaging vormen. Een paar fragmenten:

Farmers shot vermin and we trapped rabbits for food. But not the hare. Not my hare. A dam, she lived with her drove in a nest in the shadow of the tracks. She was hardened to the passing of the trains and when I saw her I saw her alone as if she had crept out of the nest unseen and unheard.

'We trapped rabbits for food' vraagt eigenlijk om een vertaling die duidelijk maakt dat er vallen werden gezet om konijnen te vangen, maar dat wordt elders in de tekst al uitgelegd. 'For food' betekent letterlijk: om op te eten, maar logischer is dat het konijnenvlees voor het avondeten is bedoeld. 'Wij vingen konijnen voor het avondeten.'
Bij 'She was hardened to the passing of the trains' waren er verschillende vertaalmogelijkheden. 'Gehard tegen' bijvoorbeeld, maar ik vond dat die keus tot een lelijke zin leidde: gehard tegen de voorbijrijdende/passerende treinen. 'Doof geworden voor' was ook een mogelijkheid, maar die vond ik te veel alleen op het geluid gericht. Uiteindelijk is de keus gevallen op: 'Ze trok zich niets meer aan van de passerende treinen.'

De boeren schoten op ongedierte, en wij vingen konijnen voor het avondeten. Maar niet de haas. Niet mijn haas. Het was een moer en ze had met haar jongen een leger in de schaduw van de spoorbaan. Ze trok zich niets meer aan van de passerende treinen, en wanneer ik haar zag, zag ik haar in haar eentje, alsof ze ongezien en ongehoord was weggeslopen uit haar leger.

Mijlen en kladden

Whatever the reason, she was unlike any other. When she darted I could barely see her but when she stopped for a moment she was the stillest thing for miles around. Stiller than the oaks and pines. Stiller even than the rocks and pylons. Stiller than the railway tracks. It was as if she had grabbed hold of the earth and pinned it down with her at its centre, and even the quietest, most benign landmarks spun outrageously around, while all of it, the whole scene, was suckered in by her exaggerated, globular, amber eye.
And if the hare was made of myths then so too was the land at which she scratched.

'The stillest thing for miles around' heeft twee problemen in zich: in het Nederlands zou je een haas nooit een 'ding' noemen, dat moet dus omzeild worden, en hoewel je gewoonlijk 'miles' omrekent in kilometers, is dat hier niet handig, want te specifiek. Gelukkig kun je 'mijlen' ook gebruiken om grote afstanden aan te duiden: hij bleef mijlen achter of 'een mijl in de wind stinken'. Dus 'was ze tot mijlenver in de omgeving het allerstilste'.

'It was as if she had grabbed hold of the earth and pinned it down with her at its centre, and even the quietest, most benign landmarks spun outrageously around, while all of it, the whole scene, was suckered in by her exaggerated, globular, amber eye.' Dit is in zijn geheel een gecompliceerde zin. Wat staat er nu precies? Het is alsof de haas de aarde heeft beetgepakt en neerdrukt of tegen zich aandrukt. Alles tolt dan als een bezetene rond en wordt opgezogen door het hazenoog. 'At it's centre' is nogal ambigue, van de aarde of van de haas? Dat heb ik maar in het midden gelaten door te kiezen voor 'bij haar kladden', want waar die kladden precies zitten weten we niet. Dat leidde na veel gepuzzel tot de volgende vertaling:

Wat de reden ook was, zoals zij was er geen tweede. Wanneer ze rondrende, kon ik haar nauwelijks zien, maar wanneer ze even bleef staan, was ze tot mijlenver in de omgeving het allerstilste. Stiller dan de eiken en de dennen. Stiller zelfs dan de rotsen en de hoogspanningsmasten. Stiller dan de spoorbaan. Het was alsof ze de aarde bij haar kladden had gepakt en samen met haar neerdrukte, en zelfs de meest roerloze, lieflijke oriëntatiepunten in het landschap tolden als bezeten rond, terwijl alles, het gehele beeld, werd opgezogen door haar buitensporig bolronde, amberkleurige ogen.
En als de haas uit mythen bestond, zo ook het land waaraan ze krabde.

Anneke Bok vertaalde onder meer boeken van Keri Hulme, Janet Frame, Colm Tóibín, Ron Rash [lees haar toelichting bij de vertaling van Serena], John McGahern, Jonathan Franzen, Rose Tremain, Lisa Thompson en Richard House. In 2010 lichtte ze ook haar vertaling, met Nan Lenders, van Aifric Campbells De schade-expert toe.