De eerste zinnen van Herman Melvilles Bartleby, vertaald door Rosalien van Witsen

I am a rather elderly man. The nature of my avocations, for the last thirty years, has brought me into more than ordinary contact with what would seem an interesting and somewhat singular set of men, of whom, as yet, nothing, that I know of, has ever been written - I mean, the law-copyists, or scriveners.
Ik ben al behoorlijk op leeftijd. De aard van mijn bezigheden heeft me de laatste dertig jaar in bijzonder nauw contact gebracht met een ogenschijnlijk interessante en enigszins merkwaardige groep mensen over wie, voor zover ik weet, tot nu toe nooit iets is geschreven: ik bedoel de kopiisten of klerken uit de juridische wereld.

De onbegrepen Melville

Het vertalen van een eerste zin is in veel gevallen het laatste waar een vertaler zich mee bezighoudt. Er is dan al een lang proces aan voorafgegaan.

Het begint met een uitgever die de vertaler vraagt een bepaald boek te vertalen. Soms vraagt een vertaler in zijn of haar enthousiasme of hij of zij een tekst mag vertalen. In dit geval werd aan mij gevraagd een vertaling te maken van Bartleby, the Scrivener van Herman Melville (1819-1891) de beroemde schrijver van Moby Dick (prachtig in het Nederlands vertaald door Barber van de Pol). Dus las ik Bartleby dat bij mij zeer in de smaak viel. En daarna stelde ik me natuurlijk allerlei vragen die beantwoord moesten worden. Wanneer werd het verhaal bijvoorbeeld geschreven? En waar werd het gepubliceerd?

Bartleby werd anoniem gepubliceerd in Putnam's Monthly Magazine in 1853. Waarom anoniem? Melville was toch beroemd? Het bleek dat Melville, na het enorme succes van zijn reisverhalen, tijdens zijn leven alweer snel vergeten was. Voor Moby Dick (1851) hadden de critici en de paar lezers in die tijd nog geen waardering. Melville stond voor een muur van onbegrip. De ondertitel van Bartleby is dan ook Een verhaal van Wall Street.

Moby Dick werd pas na 1920 hogelijk geprezen. In 1853 bevond Melville zich tijdens het schrijven van Bartleby in een diepe depressie. Zijn bestaan als auteur leek uitzichtloos. Hij bleef schrijven, zowel proza als poëzie, maar werkte daarnaast bij de douane om zijn gezin te kunnen onderhouden.

Behalve de persoonlijke geschiedenis van Melville is de periode waarin het verhaal werd geschreven van historisch en literair belang, maar dat zou voor een stukje over de eerste zin wat te ver voeren. Het enige dat ik hieraan nog wil toevoegen is dat Melville zich vóór het schrijven van Moby Dick onder andere verdiept had in de Bijbel, Shakespeare en Dickens. Bleak House van Dickens speelt in dezelfde kringen als die van de verteller van Bartleby.

Dorre, zakelijke zinnen

Bartleby gaat over de confrontatie van een klerk, Bartleby, met zijn baas. De klerk weigert eerst iets anders te doen dan het kopiëren waarvoor hij aangenomen is, en uiteindelijk weigert hij ook maar iets te doen. Het gaat zelfs zo ver, dat hij het kantoor niet meer wil verlaten. Zijn baas raakt volledig uit evenwicht en besluit uiteindelijk zijn kantoor te verplaatsen, maar Bartleby blijft in het oude kantoor. Ten slotte laat de nieuwe huurder hem door de politie naar de gevangenis brengen, waar hij korte tijd later na een laatste ontmoeting met zijn oude baas sterft.

De eerste zin van Bartleby geeft aan wie de verteller - de ik-figuur - is, namelijk een oudere man. Dat betekent voor de vertaler dat het taalgebruik vooral niet populair, maar wel bedachtzaam moet zijn, wat ook de tweede zin aangeeft: het is een oudere jurist. De toon is al gezet. In tegenstelling tot Bartleby, blijft de verteller naamloos. Van hem weten we dat hij jurist is en veel te maken heeft met de klerken uit de juridische wereld. Verder geeft hij enige informatie over zijn karakter en zijn situatie.

In tegenstelling tot de zeer dorre, zakelijke, afstandelijke eerste zinnen is de ontmoeting met Bartleby voor de ik-figuur zo belangrijk geweest dat hij het voor de literaire wereld betreurenswaardig vindt dat hij bij gebrek aan informatie niet in staat zal zijn om een uitgebreider verhaal over Bartleby te schrijven.

Het leven van de jurist wordt door Bartleby's aanwezigheid, die van zeer korte duur is, volledig overhoop gehaald, wat tot uiting komt in zijn taalgebruik ten gevolge van zijn vertwijfeling en zijn onmacht om Bartleby te begrijpen of te beïnvloeden. Bartleby blijft star, onbeweeglijk. Het standaard antwoord van Bartleby op ieder verzoek van zijn baas is 'I prefer not to'. De vertaling van deze woorden heeft me bij het vertalen meer problemen opgeleverd dan de eerste (en tweede) zin. Ten slotte heb ik voor het korte, bondige 'liever niet' gekozen.

Een spoedige dood

Na de inleidende pagina's, vóór de komst van Bartleby, worden zijn stijl, zijn zinnen en zijn woordgebruik steeds gecompliceerder en eindigt hij zeer emotioneel met de uitroep: 'Ah, Bartleby! Ah, humanity!' ('Ach Bartleby! Ach mensheid!') Ten slotte een voorbeeld van de gecompliceerde zinnen aan het einde van het verhaal. De verteller heeft gehoord dat Bartleby gewerkt heeft bij de afdeling onbestelbare brieven (dead letters):

Sometimes from out the folded paper the pale clerk takes a ring - the finger it was meant for, perhaps, moulders in the grave, a bank-note sent in swiftest charity - he whom it would relieve, nor eats nor hungers any more; pardon for those who died despairing; hope for those who died unhoping; good tidings for thos who died stifled by unrelieved calamites. On errands of life, these letters speed to death.
Soms haalt de bleke klerk uit het gevouwen papier een ring - misschien verteert de vinger waar hij voor bedoeld was in het graf - soms een bankbiljet dat in een vlaag van edelmoedigheid gestuurd is, maar degene die er baat bij had gehad, eet niet meer en hongert niet meer. Vergeving voor degenen die in wanhoop stierven, hoop voor degenen die zonder hoop stierven, goede tijding voor degenen die ten onder gingen aan rampspoed zonder enige verzachting. Bedoeld als levensteken, sterven deze brieven een spoedige dood.

Rosalien van Witsen vertaalde werk van Tahar Ben Jelloun, Mireille Best, J.-K. Huysmans, Gérard de Nerval, George Sand, F. Scott Fitzgerald, Robert Louis Stevenson en Oscar Wilde.