De eerste zin van Carson McCullers’ The Heart is a Lonely Hunter, voor de tweede keer in het Nederlands vertaald door Molly van Gelder

N.B. Eerder publiceerden wij voor uit Het hart is een eenzame jager en bespraken we de roman.

Toen Rob Zweedijk van uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep mij vorig najaar belde met de vraag of ik mijn vertaling van The Heart is a Lonely Hunter van Carson McCullers wilde oppoetsen, dan wel herzien of hervertalen, greep ik die kans met beide handen aan. Mijn eerste vertaling van dit boek verscheen in 1983 bij Uitgeverij Bert Bakker, eveneens onder de titel Het hart is een eenzame jager. Ik had in ’82 The Heart gelezen en was er zo door gegrepen dat ik op een borrel bij genoemde uitgever, jong en overmoedig als ik was, vroeg of ik die prachtige roman mocht vertalen. Dat mocht. Het was mijn derde literaire opdracht. Nooit gedacht dat ik 33 jaar later mijn werk nog eens onder de loep zou nemen.

Veel klassiekers worden van tijd tot tijd opnieuw vertaald. Over de houdbaarheid van een literaire vertaling zijn de meningen verdeeld. Vaak wordt zo’n dertig jaar aangehouden. Vertalingen verouderen, opvattingen over vertalen veranderen. De eerste Nederlandse vertaling van de hand van W.F.H. ten Bruggen, verscheen in 1960 bij De Arbeiderspers onder de titel Het hart is een havik.

Oppoetsen, herzien of opnieuw vertalen?

Ik had al bedacht dat ik mijn oude vertaling niet wilde oppoetsen. Ik zou dan misschien te veel vasthouden aan de bestaande tekst en alleen wat oppervlakkig afstofwerk doen.

‘Herzien’ associeerde ik met ‘bijschaven’, woord voor woord, of regel voor regel. Dat zou ten koste gaan van de coherentie in de tekst, waardoor het geheel eerder doffer zou worden dan aan glans zou winnen.

We besloten tot een complete hervertaling. Een frisse start, een frisse blik. In het begin heb ik niet naar mijn oude werk gekeken, maar ik was natuurlijk erg nieuwsgierig wat ik in 33 jaar en zo’n negentig boeken later had geleerd (en vooral afgeleerd).

Dat viel soms mee, maar soms ook tegen.

McCullers heeft een eenvoudige, maar poëtische stijl. Ze schrijft korte zinnen. Daar had ik een beetje mee gesmokkeld, moet ik bekennen. Kennelijk vond ik indertijd dat het Nederlands niet zo geschikt was voor korte zinnen. Maar dat wil niet zeggen dat je zomaar zinnen aan elkaar kunt plakken. Wel is het zo dat Nederlandse vertalingen uit het Engels altijd langer worden dan het origineel. Daarnaast liet de woordkeus soms te wensen over: wat stroef, wat al te voorzichtig. Dat gold ook voor de dialogen en in een enkel geval waren de realia (cultuurbepaalde dingen en begrippen) niet zorgvuldig vertaald. Let wel: in die tijd was er nog geen internet! Om iets te weten te komen zocht je in bibliotheken, belde ‘native speakers’, faxte of schreef zelfs een brief naar de schrijver, waar je al dan niet een antwoord op kreeg. Maar deze schrijver kon ik het niet meer vragen.

Geen Sjors en Sjimmie

Een andere lastige kwestie was het taalgebruik van de zwarte mensen, met name van de zwarte huishoudster Portia. Ik heb er indertijd niets mee gedaan en haar algemeen beschaafd laten spreken uit angst een soort Sjors en Sjimmie-taaltje te gebruiken, waardoor ze zou worden neergezet als een halvegare. Maar door die angst van mij is dat negerslang helemaal verloren gegaan, een duidelijk geval van ‘lost in translation.’

In de nieuwe vertaling heb ik een poging gedaan een eigen taalgebruik te vinden voor de zwarte help. Ze is simpel, maar zeker niet dom. Ze praat net als haar moeder en haar grootouders, en dat doet ze bewust. Ik heb het bij kleine accenten gehouden, kleine eigenaardigheden: geen ingewikkelde zinsconstructies, geen inversie, een eenvoudige woordkeus, enzovoort. Dialect vertalen blijft altijd een heikel punt. Doseren is hierbij het toverwoord.

Zaten er ook goede dingen in mijn oude vertaling? Zeker wel. Soms viel ik mezelf reuze mee en konden hele zinnen ongewijzigd door.

Oud en nieuw

De eerste zin van het boek luidt:

In the town there were two mutes, and they were always together.
Er waren twee doofstommen in de stad die altijd samen waren (1983)
In de stad woonden twee doofstommen, en ze waren altijd samen (2016)

Geen moeilijke zin, zou je denken, maar typerend voor de stijl van de schrijfster. En er zit al veel informatie in verborgen. De eerste vertaling is wel ‘correct’, maar minder spannend en ritmisch dan het origineel. Vooral dat ‘Er waren…’ vertraagt. Bovendien zorgt de herhaling van ‘waren’ in het Nederlands voor een wat looiige zin. In de oude vertaling koos ik voor een hoofdzin en een bijzin, wat zeker niet fout is, maar ritmisch verder van het origineel staat. Wel fout is de interpunctie: er had een komma moeten staan tussen de twee zinnen. Dat is dan voor rekening van de toenmalige redactie.

In de nieuwe vertaling heb ik het eerste ‘waren’ veranderd in ‘woonden’. Als alternatief voor het tweede deel van de zin heb ik gedacht aan: ‘en je zag ze altijd samen’, maar dat vond ik qua toon toch niet passen. Ik ben dichter bij het origineel gebleven: twee hoofdzinnen in plaats van een hoofd- en een bijzin. Zo wordt het een vloeiender geheel, met de komma als rustpunt.

Met de bezem door eigen werk was een interessante en leerzame oefening. Vertalers zijn nooit uitgeleerd, gelukkig maar. Ik citeer Arthur Langeveld, de gevierde (her)vertaler van Russische klassiekers: ‘Het maken van een nieuwe vertaling is misschien het best te vergelijken met het schoonmaken van een schilderij – het moet eens in de zoveel tijd gebeuren.’ Ik heb geprobeerd het vergeelde vernis van mijn oude werk te verwijderen om het een nieuwe glans te geven. Wie weet kan het dan weer dertig jaar mee.

Molly van Gelder vertaalde werk van onder anderen Lillian Hellman, Flannery O’Connor, Anne Enright, Hanif Kureishi, Tim Winton, John Irving (samen met Nicolette Hoekmeijer) en Edna O’Brien (samen met Paul Bruijn). In 2007 richtte zij samen met collega-vertalers de VertalersVakschool op.