David Wallace-Wells, Eva Menasse en Valeria Luiselli (de boekbesprekingen in de week van 3 april 2019)

Geerten Waling is als eerste aan de beurt in deze editie van de Nederlandse Boekengids met een artikel over het toenemende intolerant activisme aan Nederlandse universiteiten. Het boek The Coddling of the American Mind van Jonathan Haidt en Greg Lukianoff komt goed van pas in deze discussie volgens Waling, omdat zij in hun activisme ‘niet intolerant staan tegenover andere opvattingen, zoals bij activisten dikwijls het geval is, maar dat ze juist gedreven worden door hun behoefte aan viewpoint diversity’.

Wat moeten we doen als het volk voor het populisme kiest en is er dan een probleem met de democratie? Aan de hand van vier boeken vraagt Dick Pels dat zich af in zijn bijdrage:

• Beginnend met Yascha Mounk en zijn The People Vs. Democracy stelt Pels dat er eerder sprake is ‘van een crisis in de democratie dan van de democratie’, vanwege het ontbreken van een democratische essentie is het ‘voorbarig om populisten wezenlijk “ondemocratisch” te noemen’.
• Om met het populisme om te gaan moeten we volgens Marcel ten Hooven meer aandacht besteden aan de ‘kunst van het samenleven’, bepleit hij in De ontmanteling van de democratie.
• Net als Ten Hooven beschrijven Steven Levitsky en Daniel Ziblatt in How Democracies Die ‘het verval van beschavingsnormen als tolerantie en matiging als grootste bedreiging voor de liberale democratie’.
• Tot slot geeft Pels de ideeën van Manu Claeys in zijn boek Red de democratie! weer, waarin hij betoogt voor een sterkere ‘wisselwerking tussen top-down en bottom-up’ om de problemen met de electorale democratie op te lossen.

Bram Mellink vraagt zich af waarom de laatste kredietcrisis niet heeft geleid tot ‘een scherpe omslag in het politieke denken’. Philip Mirowski’s Never Let a Serious Crisis Go to Waste en Cornel Bans Ruling Ideas proberen een verklaring te geven voor het ‘vreemde niet-sterven van het neoliberalisme’. ‘Mirowski’s analyse is onthullend: hij laat zien hoe economen tijdens de afgelopen crisis even werden overrompeld, maar vervolgens in hun neoliberale veronderstellingen volhardden,’ stelt Mellink, ‘maar hoe goed gedocumenteerd het boek ook is, geleidelijk bekruipt je de vraag hoe deze gewiekste neoliberalen de boel al die tijd bij elkaar hebben gehouden.’ Daar heeft Mirowski geen overtuigend antwoord op. Daarentegen ‘levert Ban geen intellectuele geschiedenis van het neoliberalisme […] in plaats daarvan laat hij zien hoe het neoliberalisme overleefde, door aandacht te besteden aan de wijze waarop neoliberale ideeën in lokaal beleid worden omgezet’.

Naomi Woltring bespreekt de beoogde wederzijdse uitsluiting van neoliberalisme en conservatisme in Nederland en de Verenigde Staten. In navolging van Family Values van Melinda Cooper stelt Woltring: ‘Beter begrip van de “family values” achter het gezinsloon is cruciaal om de verhouding tussen neoliberalisme en sociaalconservatisme te zien.’

Aangezien de sociaaldemocratie ‘in vele landen van Europa in het slop’ zit, is het volgens Olivier Boehme tijd voor een analyse van ‘de grote impact die socialistische politici en intellectuelen tijdens de voorbije decennia op onze samenlevingen hebben gehad’. Dat doet Boehme aan de hand van Hendrik de Man. Een man met een plan, een biografie van Jan Willem Stutje over de Belgische politicus.

Piet Gerbrandy recenseert Om mee te geven aan een engel van Nachoem M. Wijnberg en stelt de vraag hoe het mogelijk is ‘dat deze dichter, wiens productie hoger is dan die van enige andere dichter in ons taalgebied, een ongekende populariteit geniet en de ene prijs na de andere op zijn naam schrijft’. Het lezen van Wijnberg vergt wat inspanning, maar ‘de reden waarom je doorzet is dat bij Wijnberg de inspanning altijd ruimschoots beloond wordt’, stelt Gerbrandy.

In Schrijvers over schrijvers kiest Jamal Ouariachi voor Een nieuwer testament van Hella Haasse. Door zijn eigen werk ging Ouariachi zich meer interesseren voor de historische roman als genre en speciaal voor Een nieuwer testament. Volgens Ouariachi is het ook ‘een liefdesroman, en eentje van het tragische soort’. En een ander bijzonder gegeven is dat het historisch aspect van deze roman op de tweede plaats komt: ‘De voorgrond wordt ingenomen door de interne en onderlinge strubbelingen van de twee hoofdfiguren,’ namelijk Claudius en Hadrianus. Ouariachi was na lezing zelfs zo onder de indruk dat hij Een nieuwer testament beschouwt ‘als het absolute hoogtepunt in Haasses veelkantige, rijke oeuvre’. 

Onder de titel Onthoofd verschijnt van dNBg-auteur Jilt Jorritsma in deze editie van de Nederlandse Boekengids een essay over de opmerkelijke vondst van Rodins beelden na de aanslag op het World Trade Center. Met zijn essay won Jorritsma de eerste editie van de Joost Zwagerman Essayprijs in 2018.

Vanwege de huidige liefde voor onze huisdieren en de onverschilligheid tegenover de bio-industrie stelt Marij de Wit de paradoxale omgang van mensen met dieren centraal in haar stuk. Zoals De Wit deze relatie centraal stelt, deed David Garnett dat ook met hoofdpersoon Richard in zijn roman Vrouw of vos [fragment] uit 1922: ‘Hoe dichter Richard in Vrouw of vos bij de vossen komt, des te meer hij inziet dat zij hun eigen, waardevolle levens hebben en des te makkelijker het voor hem is van deze dieren te gaan houden.’ En als filosofische grondslag haalt De Wit De soldaat was een dolfijn [recensie] van Eva Meijer aan, waarin zij ‘een vernieuwd perspectief op een mogelijke omgang van de mens met andere dieren’ biedt door dieren rechtssubjectiviteit te verlenen.

In een reeks essays over de urgentie van neerlandistiek is het deze keer de beurt aan Marc van Oostendorp, die vooral de bijdrage aan het onderwijs ziet als de ware taak van de neerlandistiek.

Arjen Mulder verbaast zich over de vele wetenschapsjournalisten die in hun boeken schrijven over de struggle for life van platen en bomen, zoals Colin Tudge in Het verborgen leven van bomen. In Briljant groen schudt Stefano Mancuso aan de hand van recent plantenonderzoek de vastgeroeste wetenschap van planten en bomen even flink op. En er is ook een andere ontwikkeling gaande, zoals te lezen in Peter Wohllebens Het verborgen leven van bomen en David Haskells Het geheime leven van bomen, waarin de auteurs bomen juist ‘als uiterst extraverte wezens’ beschrijven. Maar ook wordt steeds meer aangetoond hoe ‘intelligent’ planten en bomen zijn: wortels kunnen water ‘horen’ stromen en groeien er naartoe (Monica Gagliano, Thus Spoke the Plant) en bloemen ‘weten’ wanneer bijen in de buurt zijn en maken daarom hun nectar zoeter (Daniel Chamovitz, What a Plant Knows). De realisatie van wetenschappers dat planten samenwerken zoals beschreven door Mulder, leidt tot ontroerende (dag)boeken. Voorbeelden hiervan zijn Seed to Seed van Nicholas Harberd en The Forest Unseen van David Haskell.

Frans W. Saris bespreekt het spinozisme naar aanleiding van Kees Schuyts cursus voor de Spinoza-kring Soest. Hierin haalde Schuyt zijn eigen Spinoza en de vreugde van het inzicht aan om te tonen hoe Spinoza actueel kan zijn. Maar, hoe goed de kennis van Schuyt over Spinoza ook is, hij putte veel nieuwe inzichten over Spinoza uit het werk van Charles S. Pierce en besloot daarom tot het vertalen en inleiden van Peirces Lessen in het pragmatisme.

Met een blik op het verleden en de visie op de toekomst onderzoekt Steven van Schuppen wat de beste waterstrategie voor de langere termijn is in Nederland. ‘De in december vorig jaar verschenen atlas van geograaf Kees Bos en landschapsarchitect Jan Willem Bosch biedt een schat aan soms opmerkelijk verrassende historische kaarten en foto’s over een baaierd aan onderwerpen,’ schrijft Van Schuppen over Landschapsatlas van de Oosterschelde. In Ruimte voor de rivier worden oplossingen geschetst die volstaan voor de komende decennia, maar niet voor de rest van de eeuw volgens Van Schuppen. Het ruimtelijk perspectief dat Frits Palmboom in IJsselmeergebied schetst biedt echter wel verbeeldingsruimte voor radicale veranderingen voor op de langere termijn.

De toenadering tussen sociologen en historici in de jaren 1970 en 1980 komt volgens Rineke van Daalen goed tot uiting in het werk van Keith Thomas en met name zijn onlangs verschenen In Pursuit of Civility. In dit boek behandelt Thomas veel verschillende denkers uit het vroegmoderne Engeland ‘die het grondig met elkaar oneens waren over de betekenis van “beschaving” en over de wenselijkheid ervan’. Door zijn interdisciplinaire benadering is Thomas volgens Van Daalen ‘een waarschuwing tegen disciplinaire rechtlijnigheid en een aansporing om ook de meerstemmigheid en het tumult van de geschiedenis aan bod te laten komen’.

In tijden van alternative facts vraagt Ad Maas zich af waar ons feitenfetisjisme vandaan komt. Volgens Maas zijn de wortels van deze ontwikkeling te vinden in de tijd van Johan Rudolf Thorbecke en Jacob Moleschott. De biografieën Thorbecke wil het [fragment | Biografieportaalbespreking] van Remieg Aerts en Jacob Moleschott van Laura Meneghello kunnen volgens Maas ‘een nieuw licht werpen op hedendaagse vragen over feitenvrijheid’.

David Cesarani biedt met Endlösung. Het lot van de Joden 1933-1949 [fragment] een nieuwe interpretatie van de Jodenvervolging, onder andere over de willekeur van de anti-Joodse politiek, maar ook de specifieke lotgevallen van vrouwen en kinderen. Daarom is het een goede zaak, stelt Ton Zwaan, dat de vertaling van Cesarani’s levenswerk nu voor een breed Nederlands lezerspubliek toegankelijk is.

Tot slot bespreekt Aimée Plukker de stad Rome en de literaire visies op de stad als authentiek, romantisch en daarmee ook als populaire reisbestemming . ‘Enkele recente Nederlandse publicaties hebben precies die verwevenheid van blikken op Rome als thema,’ hiermee doelt Plukker op Maarten Asschers De ontdekking van Rome en Nederlanders in Rome [fragment] van Arthur Weststeijn. Het verborgene van het antieke Rome, zelfs voor de intellectuele Rome-reiziger, is te lezen in De vereeuwigde stad.

De Nederlandse Boekengids verschijnt zesmaal per jaar. Het tijdschrift is te koop bij het Nieuwscentrum.