Floor Borsboom over haar vertaling van De kinderbarak

Toen uitgeverij Meulenhoff mij Kinderzimmer aanbood om te vertalen, vroeg ik me vagelijk zoiets af als: een roman over Ravensbrück? We hebben Shoah van Claude Lanzmann gezien, Is dit een mens? van Primo Levi en andere boeken over Auschwitz gelezen. Het is zo langzamerhand toch wel bekend? En hoezo een roman?

Dat vroeg ik me dus af, tot ik het boek ging lezen, dat me niet alleen trof alsof er keihard met een hamer op mijn hoofd werd getimmerd, maar me ook met mijn eigen onwetendheid confronteerde. Want natuurlijk werden er in het vrouwenkamp Ravensbrück ook zwangere vrouwen geïnterneerd, en ik had me kunnen afvragen wat er dan met de baby's gebeurde. Dit dus:

Die middag hoort Mila over de baby's. De assistente van de arts glipt Block 11 binnen. Ze verraadt Mila niet, kijkt alle vrouwen aan. Ze praat snel, hijgend, ze zegt dat vroeger, een vaag vroeger, ongedateerd maar lang voor haar komst in januari 1944 met het transport van de 27.000, vrouwen tot in de achtste maand werden geaborteerd en de foetussen direct werden verbrand. Later mochten vrouwen wel in het kamp bevallen, maar werden de kinderen bij hun geboorte voor de ogen van de moeder verdronken. 

Halverwege 1944 werd door de autoriteiten van Ravensbrück besloten om een kamer van het Revier, het 'ziekenhuis', voor de in het kamp geboren baby's te reserveren, al blijft de reden daarvoor nogal duister omdat die baby's amper werden verzorgd en over het algemeen binnen drie weken overleden. Een van de verzorgsters was Marie-José Chombart de Lauwe, die het kamp overleefde en op wier getuigenis de roman van Goby is gebaseerd.

Een nieuwe taal

De kinderbarak is het relaas van de twintigjarige Suzanne Langlois die in 1944 zwanger in Ravensbrück arriveert. Ze is onwetend van alles. Ze weet niet waar ze is. Ze moet een heel nieuwe taal leren, Lager, Kommando, Arbeitsappell, Aufseherin, Schmuckstück, maar ook rode driehoek, organiseren en transport noir. En met dit laatste woord deed zich meteen een vertaalprobleem voor, want dit was het woord zoals het door de Franse vrouwen werd gebruikt, maar wat zeiden de Nederlandse vrouwen die gevangen zaten in Ravensbrück (en die aanzienlijk minder problemen met de Duitse taal zullen hebben gehad dan de Franse gevangenen)? Valentine Goby legt in ieder geval uit wat ermee bedoeld wordt:

Elles disent qu’il ne faut pas être malade, les malades sont les premières victimes des sélections, qui conduisent a des transports noirs vers d’autres camps, dont ne reviennent que des robes numerotées.
Ze zeggen dat je niet ziek moet worden, de zieken zijn de eerste slachtoffers van de selecties, die leiden tot de [transports noirs] naar andere kampen, vanwaar alleen genummerde jurken terugkomen.

Maar zouden Nederlandse vrouwen het ook over ‘zwarte transporten’ hebben gehad? Hetzelfde gold voor de wagons de pillage, die regelmatig voorkomen in dit boek en waarmee de goederentreinen worden bedoeld met geroofde goederen uit de bezette landen, die door de gevangenen moesten worden uitgeladen en gesorteerd.

Om Kinderzimmer te vertalen moet ik me dus niet alleen verdiepen in bijvoorbeeld de plattegrond van het kamp maar ook op zoek gaan naar Nederlandse getuigenissen. Zo las ik Een verborgen herinnering van Dunya Breur, met tekeningen die haar moeder, Aat Breur, in Ravensbrück maakte. En op internet waren de persoonlijke verhalen te vinden van vrouwen die het kamp hadden overleefd. Even terzijde: circa 90.000 vrouwen overleefden kamp Ravensbrück niet. Ook ik moest dus een nieuwe taal leren, maar helaas, de wagons de pillage et de transports noirs ben ik niet tegengekomen, en ik heb er, in arremoede, 'roofwagons' en 'dodentransporten' van gemaakt, die in ieder geval het voordeel van de duidelijkheid hebben.

Gevangen in onwetendheid

Suzanne moet echter niet alleen leren hoe in het kamp te overleven, ze is ook geheel onwetend van de fysieke processen in haar lichaam. Hier komen de oudere vrouwen in het kamp van pas, de zogenaamde roze kaarten, die van arbeid waren vrijgesteld. Maar het ergste leerproces zal nog komen, wanneer ze eenmaal haar kind heeft gebaard. Ze wordt geconfronteerd met de gruwelen van de Kinderzimmer en de angst voor een vrijwel zekere dood van haar baby.

Onwetendheid is dus het kernwoord van deze roman, en niet in de laatste plaats ook de positie van de lezer, hoewel 'onvermogen om je het onvoorstelbare voor te stellen' wellicht dichter in de buurt komt. En precies daarom, zegt Goby, moeten er romans worden geschreven:

Wanneer ze weer teruggaat naar die middelbare schoolklas, zal Suzanne Langlois precies dat zeggen: er zijn historici nodig om verslag uit te brengen van wat er is gebeurd; onvolmaakte getuigen, die over hun individuele ervaring vertellen; romanschrijvers, om te verzinnen wat voorgoed verdwenen is: het moment zelf.

Floor Borsboom is literair vertaalster Frans-Nederlands. Ze vertaalde onder meer werk van Nicolas Bouvier, Yasmina Khadra, Élisabeth Barillé, Emmanuel Carrère, Patrick Lapeyre en Émile Zola.