Recensie: Lauren Bastides voorstel: Samen naar een zorgzame wereld

Een boek over het feminisme, o, nee hè, hoor ik u denken, niet nóg een. Net als bij boeken over het klimaat weten we wel dat we er misschien iets mee moeten, met dat feminisme, het gaat er in de media constant over, en ja vrouwen zijn slachtoffer van geweld, hebben minder bewegingsvrijheid, hun rechten staan onder druk, maar het voelt prettiger om dat nog even opzij te schuiven of normaal te vinden. Het komt te dichtbij de kern van wie we zijn of het reduceert ons tot een deel daarvan, iets waar we liever niet mee geconfronteerd worden, en tegelijk leidt het zo vaak tot absolute standpunten waarmee we enkel verder van elkaar verwijderd raken; we polariseren erdoor. Het lijkt wel lopen over een mijnenveld.

De Franse journalist Lauren Bastide wil juist voorkomen dat we op een mijn trappen. Daarom neemt ze de lezer aan de hand en nodigt die op basis van statistieken uit om een subjectievere, complexere manier van denken te volgen die niet draait om binariteit, maar om macht en zorg.

In tegenstelling tot de net verschenen King Kong theorie van Virginie Despentes, dat vooral (terechte) woede uit en gaat over porno, hoeren en seksisme, en de onlangs uitgekomen studie van Maaike Meijer, Radeloze helden, waarin zij laat zien dat mannelijke kunstenaars wel weten dat het machoverhaal niet werkt, trekt Bastide het breder. Haar boek heeft niet voor niets de optimistische titel Feminisme gaat de wereld redden.

Feiten

Bastide vindt om te beginnen het onderscheid in geslacht of gender niet zinvol, en wie wel? Gender is 'een performance die aan een reeks ongeschreven regels beantwoordt, een sociaal ritueel' (Judith Butler). Je wordt dus niet automatisch vrouwelijk doordat je met een vagina bent geboren. Daarom is het verstandig te deconstrueren wat de wetenschap eeuwenlang als onwankelbare feiten over mannen en vrouwen heeft voorgesteld, en dat is wat Bastide in de volgende hoofdstukken voor een groot deel doet. Al ontkomt ze er niet aan het aandeel van mannen en vrouwen in gebeurtenissen op te splitsen (wat ik dan best weer verwarrend vind).

Nu de volgende hobbel: heteroseksualiteit ligt aan de oorsprong van het seksisme, zo beweert Bastide. Bent u heteroseksueel dan wordt het u misschien wat heet onder de voeten. Maar face it: heteroseksuele mannen veroorzaken ontzaglijk veel problemen (in naam van het heteroseksuele gezin zijn er volgens de Verenigde Naties '736 miljoen vrouwen over de hele wereld slachtoffer geweest van verkrachting of seksueel geweld, wat neerkomt op 30% van alle vrouwen boven de vijftien'). Toch noemen we geen man en paard.

Het heteronormatieve denken heeft onze blik op de wereld zo vervormd dat we voetstoots aannemen dat heteroseksualiteit een natuurlijk, historisch, universeel en biologisch gegeven is. Deze manier van denken brengt tweedelingen voort als man/vrouw en zelf/ander, en belemmert iedereen om zich ten volle te ontplooien.

Cru gezegd valideert heteroseksualiteit (of het cis-huwelijk) structurele uitbuiting van vrouwen (door de onbetaalde arbeid die vrouwen daarbinnen verrichten). Betaald werk buitenshuis is geen oplossing, het ontslaat vrouwen niet van hun plicht binnenshuis, dus doen ze dubbel werk. Probleem is (zeker in Nederland, zoals Chimamanda Ngozi Adichi constateerde en Bregje Hofstede bij De Correspondent): er verandert niets. Als voorbeeld: tijdens de coronalockdowns daalde het aantal wetenschappelijke artikelen van vrouwen drastisch vanwege het 'moederplafond', terwijl mannelijke wetenschappers 50 % meer produceerden.

En dan een niet onbelangrijk punt van Bastide: de heteroseks en de gevolgen daarvan. Heteroseks is in essentie op mannelijke begeerte gericht, waardoor een vrouw laten ejaculeren, iets wat zowat iedereen met een vagina kan, moeilijker lijkt dan een belastingaangifte invullen. En dan voeg ik voortbouwend op Bastide nog maar een grief van Ellen Laan toe: hoe verschrikkelijk dat we nog steeds niet in alle schoolboeken over de clitoris leren, dat geweldig grote orgaan. Hoe kunnen we (m/v/x) van dit orgaan houden als we het niet kennen en amper weten hoe het werkt? Als meisjes hun geslacht nauwelijks durven te ontdekken, wat is seks dan, vraagt ook Bastide zich bezorgd af.

Macht en racisme

Geen wonder dat mannen bij het horen van  al deze feiten blokkeren, verzucht Bastide. Ik bekeek een interview met haar, waarin ze opmerkt dat haar werk veel mannen bereikt (ze publiceerde eerder de studie Présentes, waarin ze de publieke ruimte van mannen en vrouwen onderzocht), dus u hoeft zich heus niet af te laten schrikken.

In het derde, persoonlijker hoofdstuk, bespreekt Bastide #MeToo. Ze noemt die beweging mislukt. Niet alleen omdat de slachtoffers de negatieve impact moesten dragen en de machtige daders ontkwamen, maar vooral omdat mannen die zich het laagst in de patriarchale hiërarchie bevinden veroordeeld werden. In feite veranderde er niets, en dat met 50.000 verkrachtingen per jaar in Frankrijk.

Het is een machtskwestie, beweert Bastide, maar niet een tussen mannen en vrouwen, want mannen worden ook verkracht: 'Historisch gezien is het sanctioneren van verkrachting altijd onderdeel geweest van een racistisch controlemechanisme.' Vooral niet-witte mannen met minder macht komen in de gevangenis terecht. 'We framen daders als problematische individuen zonder enig moreel besef, maar sluiten onze ogen voor het systeem dat hen tot deze daden heeft gedreven.' Waarom denken we daarom niet eens na over herstelrecht, over een dialoog met de daders?

Het is een overweldigend grote stap die Bastide daar zet, maar ze laat overtuigend zien hoe die stap past bij haar idee over zorgen voor de ander. Dat is volgens Bastide namelijk de kern van de verandering die zo hoognodig is. Omdat vrouwen zoveel zorgen, wordt nog wel gedacht dat zij daartoe voorbestemd zijn. Niet het geval uiteraard (we hadden het geslacht-denken immers opzij geschoven). Bastide citeert een boeiende vraag van politicoloog Carol Gilligans (en je zou heel naïef hopen dat Bibi Netanyahu en Ismail Haniyeh deze vraag ook zouden durven stellen):

‘Wat zou het voor onze hedendaagse moderne samenleving betekenen als we de care-waarden serieus namen, als we aandacht, verantwoordelijkheid, compassie, koesterende zorg, ontvankelijkheid voor andermans behoeften - allemaal waarden die traditioneel buiten het politieke discours worden gehouden - als een wezenlijk deel van een goede samenleving gingen beschouwen?’

En dan begint de bal van Bastide te rollen. 'Door na te denken over seksisme begin je als vanzelf na te denken over het lot van zieken, asielzoekers, mensen met een beperking, de natuur en dieren.'

Feminisme en klimaatverandering

Ik ga even los met Bastides cijfers uit het laatste, turbulente en betogende deel van haar boek, omdat ze zo duidelijk maken hoe de vork in de steel steekt. Klimaatverandering en feminisme lijken geen verband met elkaar te houden, toch zijn 70 % van de 1,3 miljard mensen die wereldwijd armoede lijden vrouwen, ze bezitten slechts 10 % van de grond terwijl ze 50-80 % van de landbouwarbeid verrichten. Geweld tegen vrouwen (en lgbtqia+ personen) neemt toe bij natuurrampen, volgens de VN en Cambridge University. Een paar voorbeelden; in droogteperiodes worden in Oeganda meer vrouwen verkracht en genitaal verminkt, het aantal kind-huwelijken piekte in Bangladesh na de verwoestende orkanen van 2020 en 2021.

Tegelijk is de ecologische voetafdruk van mannen 16 % groter dan die van vrouwen. Mannen verbruiken meer elektriciteit, eten meer vlees en rijden vaker auto. En wat we al wisten: witte mensen belasten het milieu zwaarder dan mensen van kleur, rijke mensen meer dan arme mensen.

Wedren naar de ondergang

Daar staan we dan. Wat te doen? Niet vrouwen gaan de planeet redden, maar wel vrouwelijke waarden, daar waar Gilligans het over had; mededogen, gevoeligheid en aandacht voor de ander. Het punt is volgens Bastide (en de ecofeministen wiens ideeën ze bestudeert) dat het mannelijke machtssysteem grof gezegd rust op het besef dat de aarde vrucht kan dragen waardoor het voor winst en dus macht gebruikt kan worden, en de voortplanting in handen is van mannen (via het heteroseksuele huwelijk). Het is de bedóéling van het systeem om vrouwen en het vrouwelijke in een ondergeschikte positie te houden. En dus verandert er niets structureel.

Bastide gebruikt grote woorden, die geïsoleerd boud en naïef overkomen, maar toch. Ook ik heb me afgevraagd waarom we de wereldgeschiedenis voorstellen als een rechte lijn naar meer vooruitgang; waar houdt dat op? Volgens Bastide suggereert die 'vooruitgang' dat vrouwenhaat, racisme en minachting voor de natuur altijd hebben bestaan, terwijl deze misstanden door het geslacht-denken zijn opgeroepen, het binaire denken dat sinds de negentiende eeuw zo is versterkt. De vooruitgang is volgens haar een wedren naar meer seksisme, racisme en vernietiging van natuurlijke rijkdommen (de verkiezing van Trump en het handelen van Poetin zijn deel van die vooruitgang). Als we zo doorgaan, blijft er een handjevol mannen over dat de hele wereld (en AI) runt, zonder oog voor zijn bewoners. Willen we dat?

Vertraag

Ik ben het helemaal met Bastide eens: er is een structurele verandering nodig en die begint nu. Hier, bij u, lezer. En het is heel simpel: vertraag en vraagt u zich af hoe u zich verhoudt tot alles wat leeft. Oja, en lees dit boek, misschien verrijkt het uw leven en dat van uw medemens.

Dit was mijn laatste recensie voor Athenaeum Boekhandel. Ik dank u voor het lezen en wens de boekhandel en het boek een gouden toekomst toe!

Fleur Speet is literair recensent.