Recensie: Een betrokken reportage in vijfhonderd pagina's

Wat is er nu helemaal gebeurd, de afgelopen twintig jaar? In Europa 'schreeuwde' om een vervolg, schrijft Geert Mak in zijn 'Proloog', en Grote verwachtingen is dat vervolg. Het is een boek waarin Mak zijn nieuwsgierigheid en bezorgdheid volgt in een aaneenschakeling van reportages, interviews, analyses, interessante gebeurtenissen, rare situaties, dingen die hem echt boos maken. Mak vertelt. Het is een wat wonderlijk boek, zonder rode draad of grote these - Mak is terughoudend, alles is nog in beweging - maar ik las het met interesse en plezier. Een boekverkopersbespreking.

N.B. We publiceerden eerder voor uit Grote verwachtingen en Reizen zonder John en De levens van Jan Six. Een familiegeschiedenis en bespraken het boek. Donderdag 28 november gaat hij in de Oude Lutherse Kerk in gesprek met Philipp Blom.

Betrokkenheid

De dingen die hem echt boos maken, tonen Maks grote betrokkenheid. De totaal ondemocratische keuze voor Herman Van Rompuy en Catherine Ashton in nieuwe Europese functies. Je denkt: dit kán toch niet. Mak verwoordt het zo:

‘Hebben wij, domme Europese enthousiastelingen, ons hiervoor jarenlang met boeken, artikelen, lezingen, discussies, gesprekken, campagnes, gereis en gezeur het vuur uit de sloffen gesjouwd? Voor deze beschamende vertoning van lulligheid, onmacht en non-democratie? Voor mij geen Europa meer, dat dacht ik ook nog in mijn woede – en ik was niet de enige. Zoek het maar uit!’

Of, iets minder in de kern van de Europese gedachte, dus milder getoonzet, het circus rond de culturele hoofdsteden:

‘De hoofdsteden moesten de rijkdom en verscheidenheid van de gemeenschappelijke Europese cultuur tot uiting laten komen, de dialoog tussen vertegenwoordigers van de verschillende culturen bevorderen, met evenementen een duurzame culturele samenwerking met andere Europese steden in gang zetten, brede lagen van de bevolking bij het project betrekken... het kon niet op. [...]

De werkelijkheid was, zo begreep ik al snel, een stuk trivialer. De kern van de Europese jury, waarvan Konrád ooit ook even deel uitmaakte, bleek in de praktijk een rondtrekkend gezelschap te zijn dat zich overal door de rivaliserende kandidaatsteden liet voorlichten en fêteren en dat in de loop der jaren duidelijk bepaalde voorkeuren en gevoeligheden had ontwikkeld. Daartegenover stond een eveneens rondtrekkend internationaal gezelschap van experts en copywriters die de kandidaatsteden tegen een riante vergoeding van advies voorzagen en die precies wisten wat de jury wilde zien en horen.’

Je ziet precies wat hij heeft tegen dat opgeblazen gedoe, tegen het CEO-denken, de geldsmijterij, tegen alles wat de belastingbetaler sinds 2008, het jaar van de bankencrisis, heeft moeten slikken. En het mooie is, naast de oude bekenden van Mak - Konrád bijvoorbeeld, en filmmakers, journalisten en personages uit In Europa - laat hij ook nieuwe insiders aan het woord. In een tussenhoofdstukje, 'Steven', krijgen we een beeld van de bankencrisis in Fortis:

‘Die directeur kwam midden in de nacht aanzetten, het ging om zo’n dertig miljard, en hij zei: “Ik ga dit niet zomaar tekenen, dit is al het onderpand dat we hebben, ik wil dit goed bekijken.” Maar ’s morgens moesten die stukken er wel liggen, anders kon de bank niet open. Hij zat daar, iedereen was moe, dus na een poosje werd gezegd: “En nu tekenen.” “Ik ben nog aan het lezen.” We speelden werkelijk met het idee dat, als hij niet zou tekenen, we een bijzondere aandeelhoudersvergadering konden houden en zo dan een nieuwe directeur konden benoemen.’

Grote lijnen en details

Anders dan in In Europa heeft dit boek geen basis in reportages voor NRC Handelsblad, en minder dan dat boek gaat het in dit boek om de bezoeken en ontmoetingen. Meer om boeken (Adam Tooze' Gecrasht moet echt een aanrader zijn) en vertrouwde deskundigen. Toch is Mak ook in Grote verwachtingen op reis, zoals in de 'Proloog', waarin hij het grensgebied tussen Noorwegen en Rusland opzoekt. Als de relaties bekoelen, is dat voelbaar: 'De Russische visserij raakte in de knel, de onderlinge voetbalwedstrijden stopten, in de winkels vloog de omzet van Franse wijnen en kazen omhoog omdat de Russen die, door de sancties, thuis niet meer konden krijgen.'

Die voetbalwedstrijden! Zo'n detail onthult hoe de wereldgeschiedenis in beweging is. Grote verwachtingen is een boek zonder notenapparaat, maar wel met bronvermelding (ook in de lopende tekst), en het is tegelijk chronologisch en thematisch opgebouwd - zo heet het hoofdstuk over de Griekse crisis 'Solidariteit — 2012', maar natuurlijk lezen we daar ook de aanloop en het vervolg van het verhaal van Varoufakis en Dijsselbloem. En terwijl je nog best weet hoe het afloopt, maakt Mak het toch nog spannend.

Hij kiest zijn details goed, en bouwt zijn verhalen goed op: de schrijver Mak blinkt uit, maar daarin is hij minder de amateurhistoricus van In Europa en De levens van Jan Six en meer de journalist. We volgen bankiers, Brexiteers en ongekozen bestuurders, vluchtelingen en voetballers, maar we zien geen grote lijnen. Dat kán ook niet, Mak is de eerste om dat te erkennen, we zitten er nog middenin. Grote verwachtingen is daarmee bovenal een soort reportage, misschien wel van die voetbalwedstrijd tussen de Noorse en Russische grenstroepen. Dit is de tussenstand van een toernooi, in meer dan vijfhonderd pagina's, maar het is nog lang geen rust.

Joop Hopster is werkzaam bij Athenaeum Boekhandel als rubrieksbeheerder Geschiedenis en Politiek.