Recensie: Nietzsches overwinning op de winter

'We geloven er niet meer in dat waarheid nog waarheid blijft als je de sluier van haar aftrekt.' Een van de vele ontmaskeringen in Friedrich Nietzsches De vrolijke wetenschap (1882). De Duitse filosoof (1844-1900) voelde zich als herboren toen hij dit werk schreef. Hij vergeleek het schrijven van dit boek met het ontwaken uit een winterslaap. Hans Driessen en Ard Posthuma zorgden voor een klinkende vertaling van deze klassieker uit de moderne filosofie.

Een horizon is uitgeveegd

De vrolijke wetenschap bestaat uit ongeveer driehonderdveertig aforismen van verschillende lengte en zestig spottende gedichten. Het boek is een van Nietzsches belangrijkste werken, waarin een nieuwe stemming hoorbaar is, die in het hierop volgende Aldus sprak Zarathustra nog duidelijker zou klinken. Stilistisch wijzen sommige passages van De vrolijke wetenschap vooruit naar dit werk. In Nietzsches tijd was het boek geen succes; het verscheen in een oplage van duizend exemplaren, waarvan slechts een kleine tweehonderd werden verkocht.

De aforismen beschrijven een breed scala van onderwerpen: scepsis (vooral tegen leermeesters), macht en moraal, kunst, de Griekse oudheid, religie en de lange tijd door Nietzsche bewonderde Arthur Schopenhauer en Richard Wagner. Voor het eerst ontvouwt de Duitse filosoof zijn gedachten over de 'eeuwige terugkeer' en 'de dood van God':

'Hebben jullie nooit gehoord van die krankzinnige man, die op een heldere ochtend een lantaarn aanstak, de markt op liep en onophoudelijk schreeuwde: 'Ik zoek God! Ik zoek God!' - Omdat daar juist veel mensen bijeen stonden die niet in God geloofden, veroorzaakte hij een groot gelach. 'Is hij dan verloren gegaan?', zei de een. 'Is hij verdwaald als een kind?' zei de ander. 'Of houdt hij zich verstopt? Is hij bang voor ons? Is hij op een boot gestapt? Geëmigreerd?' - zo schreeuwden en lachten ze door elkaar. De krankzinnige man sprong midden tussen hen in en doorboorde hen met zijn blikken. 'Waar God heen is?, riep hij, 'Ik zal het jullie vertellen! Wij hebben hem gedood - jullie en ik! Wij allen zijn z'n moordenaars! Maar hoe hebben we dat gedaan? Hoe konden we de zee leegdrinken? Wie gaf ons de spons om de hele horizon uit te vegen?'

Het zijn aforismen die je voorzichtig en zorgvuldig moet lezen. Achter een enkele zin kan een wereld schuilgaan of een wereld worden afgebroken, zoals in de laatste zin uit het citaat hierboven. Met de dood van God verdwijnt immers een hele horizon voor ons denken en handelen.

De taal van de dooiwind

Nietzsche kiest voor sterke beelden, die vaak te herleiden zijn tot ziekte en genezing of de kracht van de natuur. Een voorbeeld daarvan is de klassiek geworden passage uit het voorwoord, waarin hij zijn boek voor de lezer duidt:

'Het lijkt te zijn geschreven in de taal van de dooiwind: het is vervuld van overmoed, onrust, tegenspraak, aprilweer, met als gevolg dat je voortdurend zowel aan de nabijheid van de winter als aan de overwinning op de winter wordt herinnerd, een overwinning die komt, die komen moet en misschien al gekomen is…'

De vrolijke wetenschap is de laatste vertaling van Hans Driessen, die in 2017 overleed. Driessen maakte als vertaler en recensent veel lezers vertrouwd met de Duitse literatuur en filosofie en ontving voor zijn werk verschillende prijzen. Ard Posthuma nam het vertalen van de gedichten voor zijn rekening. Het is knap hoe beide vertalers zowel de inhoud als de stijl, de sterke metaforen en het tempo van de zinnen, hun ritme, versnellingen en vertragingen in soepel Nederlands hebben overgezet.

Blijven lezen

Elke keer als je Nietzsche (her)leest, krijg je andere inzichten. Mij vielen dit keer vooral de vele beelden over genezing op, zijn bewondering voor Goethe ('de uitzonderings-Duitser voor wie een gelijkwaardige muziek nog niet gevonden is') en Nietzsches kritiek op Luther.

Het sterke van Nietzsche is dat hij je telkens uitdaagt met zijn stijl, de veelheid van onderwerpen en zijn oproep om jezelf niet voor lief te nemen. Daarom moet je De vrolijke wetenschap, in deze vertaling die nog tientallen jaren meegaat, in je boekenkast hebben staan. Om Nietzsche zelf nog eenmaal aan het woord te laten: 'Je moet worden wie je bent.'

Jerker Spits is germanist. Hij schreef voor Trouw en De Groene Amsterdammer en publiceerde een korte cultuurgeschiedenis van Duitsland.