Recensie: Een volwaardig dagboek van Anne Frank

Er waren al toneelstukken, films en zelfs een musicalversie van het dagboek van Anne Frank. Een educatief stripverhaal over de gebeurtenissen in het Achterhuis verscheen al enkele jaren geleden. De nu verschenen graphic novel Het Achterhuis van Ari Folman en David Polonsky is een uitgebreide stripversie van het dagboek, met veel aandacht voor detail en met zorgvuldige inachtneming van de oorspronkelijke tekst van Anne Franks dagboek. Het boek brengt de gedachten van Anne, haar belevenissen, vertwijfeling, angsten en fantasieën op originele, onopgesmukte wijze in beeld. De vaak beklemmende sfeer in het achterhuis loopt als een rode draad door de tekeningen.

Sleutelmomenten

Het leven van Anne Frank en het dagboek dat zij schreef tijdens haar onderduik in het achterhuis mogen bij menigeen als bekend worden verondersteld, hoewel niet iedereen het dagboek gelezen zal hebben. Om niet alleen jeugdige lezers en young adults maar ook anderen (opnieuw) kennis te laten maken met het dagboek, leek de tijd rijp voor een stripversie, waarbij het doel was het oorspronkelijke karakter van het dagboek in stand te houden. Dat leek Ari Folman en David Polonsky in eerste instantie echter een ondoenlijke taak: volledig verstrippen met behoud van de oorspronkelijke tekst zou een werk van 3500 pagina’s hebben opgeleverd. De makers kozen er daarom voor essentiële passages te handhaven, andere gedeeltes te bekorten of weer te geven in dialogen.

Op geen enkele manier wordt in de strip echter afbreuk gedaan aan de inhoud van het dagboek. Alle facetten van het leven in het achterhuis passeren de revue, met volle aandacht voor Annes gedachten, verbeeldingskracht, zorgen, ergernissen, verliefdheden en vreugdevolle momenten. In een enkel geval, wanneer het cruciale gebeurtenissen betreft, zoals een aanvaring tussen Anne en haar zus Margot, wijken de makers hiervan af en publiceren zij de passages eenvoudigweg als de kale tekst uit het dagboek. In illustraties is zo'n aspect lastig te vangen.

Vluchten

Folman en Polonsky beginnen de onderduikperiode met een dwarsdoorsnede van het achterhuis, waardoor in één oogopslag duidelijk wordt hoe dicht de bewoners noodgedwongen op elkaar leven. Annes komische beschrijvingen van de medebewoners tekenen daarin meteen de sfeer. Die is meestal goed, maar het is onontkoombaar dat ergernissen, ruzies en de gedwongen stilte niet bijdragen tot een harmonisch samenzijn.

De berichten over de Jodenvervolging en de angst ontdekt te worden versterken alleen maar het gevoel opgesloten te zijn. Vluchten kan Anne alleen maar in haar geschiedenisboeken, haar dromen over filmsterren, haar toekomstdromen over journalist en schrijfster worden. Maar vooral vlucht zij in haar dagboek. Folman en Polonsky zetten op originele wijze de fantasieën en dromen van Anne om in korte paginagrote stripjes binnen het verhaal, als uitstapjes buiten de werkelijkheid, precies zoals Anne die maakt. De medebewoners die telkens dezelfde verhalen vertellen worden bijvoorbeeld verbeeld tot opwindbare blikken speelgoedpoppetjes; Annes synopsis voor een na de oorlog te schrijven verhaal wordt alvast in negen stripplaatjes gegoten.

Animatie

De verwijten die Anne krijgt van medebewoners over haar egoïsme, haar zwijgen of dan weer over haar brutaliteit of haar luiheid, maken haar soms razend. Een kans die woede te uiten is er niet, ze wil vooral met rust gelaten worden. Het is die vertwijfeling die de makers prachtig verbeelden in twee tegenover elkaar gestelde, paginagroot afgedrukte kunstwerken: De Schreeuw van Edvard Munch en de lieflijkheid van Adele Bloch-Bauer van Gustav Klimmt. Het laat zien hoe het dagboek de makers heeft geïnspireerd tot een grote vindingrijkheid. Tegelijkertijd geeft het de tegenstelling weer tussen de grauwheid van het dagelijkse bestaan in het achterhuis en een onbezorgd leven daarbuiten.

De tekenstijl van de makers is niet natuurgetrouw maar houdt het midden tussen klare lijn en animatie, zonder dat de personen in karikaturale typetjes vervallen. Ze zijn herkenbaar. Het interieur van het pand op de Prinsengracht is daarentegen wél naar de realiteit getekend, evenals de Amsterdamse straatscènes. Enkele keren neigen de makers juist wel naar het karikaturale, bijvoorbeeld wanneer Anne de draak steekt met het gedrag van Duitse soldaten of wanneer een zielige Hitler in beeld komt na de op hem gepleegde aanslag.

Dat de strip overeenkomsten vertoont met animatie is niet vreemd. In 2019 verschijnt – met een budget van 17,5 miljoen euro - de animatiefilm Where is Anne Frank van regisseur Folman en tekenaar Polonsky. Folman maakte eerder de alom geprezen animatiefilm Waltz with Bashir (2008).

Verliefdheid

Het is de makers gelukt, en dat is knap, alle thema’s die Anne in haar dagboek aansnijdt in beeld en tekst aan bod te laten komen. Twee onderwerpen krijgen echter nadruk. Allereerst de frictie die Anne veronderstelt tussen Margot en haarzelf. Niet alleen vindt ze dat Margot door haar ouders wordt voorgetrokken, ook dat ze in vergelijking tot Margot als een kind wordt behandeld. Iets wat versterkt wordt wanneer Anne verliefd wordt op medebewoner Peter en zij meent dat Margot een concurrente van haar is. Tegen de achtergrond speelt nog eens het huwelijk van haar ouders, waarvan Anne zich afvraagt of dat nou het voorbeeld van huwelijksgeluk is.

Met haar verliefdheid en haar ontluikende seksualiteit zweeft ze tussen onzekerheid en nieuwsgierigheid. In de tekeningen geven de makers er alle ruimte aan; in de eerste versie van het dagboek die ooit verscheen waren immers alle passages met betrekking tot seksualiteit door Otto Frank verwijderd.

De combinatie van (gedeeltes van) het dagboek en strip doet aan Anne Frank alle recht: Anne was een jong volwassen meisje, belangstellend, leergierig en ambitieus, met oog voor het leed in de wereld en vrouwenrechten, met fantasierijke dromen maar ook met vastomlijnde toekomstplannen.

Martin Smit is redacteur van het tijdschrift De As en is medewerker van Athenaeum Nieuwscentrum.