Recensie: De familie Mann blijft verbazen

Over de schrijvende familie Mann, vooral over de Nobelprijswinnaar en ‘tovenaar’ Thomas Mann (1875-1955), zijn veel boeken geschreven. Kan een nieuw boek nog verrassen? Tilmann Lahme bewijst van wel. Voor De familie Mann. Geschiedenis van een gezin maakte hij gebruik van nog ongepubliceerde briefwisselingen uit de familie. Je volgt de familie van 1922 tot 2012: negentig jaar literaire geschiedenis, levendig verteld.

Een verbazingwekkende familie

Thomas Mann werd al tijdens zijn leven beschouwd als de grootst levende Duitse schrijver. 'Waar ik ben, is de Duitse cultuur,' verkondigde hij toen hij na zijn vlucht uit Nazi-Duitsland voet op Amerikaanse bodem zette. Broer Heinrich was van begin af aan politiek bewuster. Terwijl Thomas Mann dweepte met de filosofie van Nietzsche en de opera's van Wagner, bekritiseerde Heinrich Mann in De onderdaan het Duitse militarisme.

Klaus en Erika Mann, de oudste kinderen van Thomas, waren lange tijd losbandiger maar politiek ook waakzamer dan hun vader. Net als Klaus zou zoon Golo lange tijd gebukt gaan onder de machtige schaduw van zijn vader. Later zou hij uitgroeien tot een van Duitslands beroemdste en best schrijvende historici. De jongste dochter Elisabeth, het lievelingetje van haar vader, had een tamelijk onbezorgde jeugd en zou zich tot aan haar dood in 2012 inzetten voor het leven van dieren in de wereldzeeën. Klaus Mann noteerde al in 1936 in zijn dagboek: 'Wat zijn wij een verbazingwekkende familie! Later zullen ze boeken schrijven over ons - niet alleen over individuele leden van de familie.'

Een wandelvakantie in Thüringen

De onderlinge relaties vind je in de boeken over de Manns weerspiegeld. Thomas Mann staat op eenzame hoogte. Vanaf de jaren zeventig groeit de aandacht voor zijn rebelse zoon Klaus Mann. De laatste tien jaar wordt de familie Mann en hun werk menselijker belicht, met oog voor hun artistieke prestaties, maar ook voor onderlinge spanningen, zoals in de televisieserie Die Manns van de Duitse regisseur Heinrich Breloer. Je ziet daarin de kleine Elisabeth, die haar vader bij uitzondering in zijn middagslaapje storen mag. 'Papa,' fluistert het meisje. 'Je hebt de Nobelprijs gewonnen.'

De laatste vijftien jaar verschenen acht boeken over de familie Mann. Toch is het Tilmann Lahme, lange tijd werkzaam als redacteur voor de Frankfurter Allgemeine Zeitung en biograaf van Golo Mann, gelukt nieuws boven water te krijgen. Dit komt vooral doordat hij inzage heeft gekregen in nog ongepubliceerde briefwisselingen. Zo komen we meer te weten over de eerzucht van Thomas Mann, de zorgen van zijn vrouw Katia over het wel en wee van de kinderen en de voortdurende verzoeken van die kinderen om geld of hulp, of het nu om een te financieren literair tijdschrift of een Bugatti gaat. 'Moge God hen mettertijd tot bezinning brengen,' schrijft Thomas Mann aan zijn broer Heinrich als Klaus en Erika weer eens flink de bloemetjes hebben buitengezet in Berlijnse nachtclubs, nadat ze hun ouders met een smoesje over een 'wandelvakantie in Thüringen' om de tuin hebben geleid.

Eerzucht

Nieuw in dit boek, en verrassend voor wie al veel over de familie Mann gelezen heeft, is hoe ver Thomas Mann ging om de Nobelprijs voor literatuur te krijgen. Er dreigt concurrentie van de vandaag vergeten Duitse toneelschrijver Arno Holz. 'Absurd en schandalig' zou het zijn als de prijs naar Holz zou gaan, schrijft Mann aan de schrijver Gerhart Hauptmann, de laatste Duitse winnaar van de Nobelprijs. Mann probeert de Zweedse kranten te beïnvloeden en bevriende schrijvers en critici voor zijn karretje te spannen. Nee, natuurlijk gaat het niet om hem - maar zou het niet vreemd zijn als Holz zou winnen? Drie dagen later sterft Holz. Na het goede nieuws uit Stockholm laat Thomas Mann een ander geluid horen:

'De grote liberale Vossische Zeitung zet op de dag na de bekendmaking een artikel en een interview met Thomas Mann op de voorpagina. Daarin wijst deze op al die schrijvers die de prijs "minstens evenzeer verdiend zouden hebben". Hij heeft het over de "schaduwen van melancholie" die boven zo'n onderscheiding hangen. "Zou niet juist Arno Holz er recht op hebben gehad? Zijn dood raakt mij dubbel pijnlijk in dit verband."'

Deze passage laat zien hoe Lahme schrijft. Hij vertelt vlot, maakt gebruik van - veelal nog ongepubliceerde - correspondentie, en schakelt moeiteloos over van vader op zoon:

'Het bericht bereikt Klaus Mann in Berlijn. "Welk een feestelijke glans nu op onze hutten," schrijft hij aan Erika. "Alle mensen feliciteren mij, van bankiersvrouw tot kapper." Hijzelf is "overigens bijzonder blij". Dat de "schaduwen van melancholie", die de vaderlijke roem voor hem betekent, door de prijs niet kleiner worden, beseft hij maar al te goed. Enkele dagen later deelt hij zijn zus in een babbelbrief terloops mee dat hij "af en toe wat morfine" neemt.'

De Nederlandse vertaling door Ria den Hengel, tot stand gekomen met steun van het Nederlands Letterenfonds en het Goethe-Institut, is uitstekend. Wie de Manns al aardig kent, weet na dit boek weer waarom deze literaire familie blijft verbazen, en wie de familie Mann nog niet kent, leert haar met dit boek goed kennen.

Jerker Spits is germanist. Hij schrijft voor Trouw en De Groene Amsterdammer en schreef een korte cultuurgeschiedenis van Duitsland.