Recensie: Herinnering, de stille vijand

In Verlangen und Melancholie van de Duitse schrijver Bodo Kirchhoff (1948) ontvangt Hinrich – de e voor het elegantere Heinrich ontbreekt – een brief met een zwarte rand. Wie kan er gestorven zijn? Hij heeft slechts vage vermoedens en aarzelt om de brief te openen. Verlangen und Melancholie is een ontroerende zoektocht van een man die zich verstrikt in gevoelens van schuld en verraad. Een man die probeert de vraag te beantwoorden waarom zijn vrouw – de persoon die hij het beste meende te kennen – voor een Freitod koos. Door jerker spits.

De heupen van de geliefde

Hinrich is een oude man en woont in Frankfurt am Main. Hij heeft het dagblad waarvoor hij lange tijd als redacteur regionale cultuur werkte, de rug toegekeerd. Hij leeft in een wereld van verlies, met een verlangen naar ‘de heupen van de geliefde’. Met de vraag naar het waarom van Irenes dood komen de herinneringen: aan haar vertalingen van gedichten van Pasolini, aan Italiaanse zomers, aan Rome en Pompei en aan Irene als moeder van zijn dochter Naomi, die nu als museumcurator een tentoonstelling over ‘Eros in Pompei’ samenstelt.

Dan is er ook nog Hinrichs verliefdheid op een Poolse caissière, een reis naar Warschau en een gedachtewisseling met de Joodse-Poolse publicist Jerzy Tannenbaum over Duitse schuld en persoonlijke herinneringen. Dat lijkt wat veel voor één roman, maar Kirchhoff houdt de regie. Hij weet plaatsen en motieven met elkaar te verbinden, en laat genoeg ruimte aan de lezer om zijn eigen gedachten te ontwikkelen.

Het portret van de weduwnaar Hinrich is gevoelvol, maar niet te sentimenteel. De oude man drinkt kopjes groene thee in zijn appartement. ‘Je kunt zeggen dat ik zo in groene thee geloof als ik als redacteur aan de waarde van cultuur geloofd heb: dat ze ons samen leven beschermt tegen barbaarsheid.’ Hinrich staat voor een raadsel dat hem kwelt: de sprong van zijn vrouw van de 42 meter hoge Goetheturm, aan de rand van Frankfurt. ‘Wanneer eindigt een leven, wanneer het hart niet meer slaat of wanneer het zinloos lijkt, dat het nog slaat?’ ‘Anche a me sei oscuro’, ook voor mij blijf je een raadsel, een citaat van Pasolini geeft de toon van deze roman aan. Het gaat om Weltschmerz en verlangen, om ‘de stille vijand herinnering’.

Lessen in romantiek

Aandoenlijk is ook de schets van opa Hinrich, die zijn kleinzoon Malte helpt met zijn eindexamen. De puber en de grootvader: samen buigen ze zich over de Duitse romantiek.

Mein Enkel Malte, für mich noch immer Der Kleine und auch der Sohn, den ich mir lange vergebens gewünscht hatte, sein Kopf stieß fast an den Rahmen. Schon mit zwölf hatte er meine Normalgröße eingeholt und mich seitdem von Jahr zu Jahr mehr überragt und doch immer auf eine feine Art zu mir aufgesehen, auch noch mit einem erst kürzlich gemachten Führerschein – er am Steuer und daneben ein Großvater, der noch nie ein Auto gesteuert hat, dafür Gedanken auf komplizierte Gefilde lenken kann. Romantik, sagte Malte, können wir darüber reden?
Und von mir aus hätten wir es die ganze Nacht gekonnt, nur wie redet man mit einem Achtzehnjährigen über Heine und Eichendorff oder Novalis, wenn er ein iPad in der Hand hält, um das Gesagte gleich zu prüfen? Allein um Wissen konnte es nicht gehen, da reichten die Fingerspitzen, es sich auf den Schirm zu holen. Also blieb der Kern der Sache, das immer Gültige, das auch einen wie ihn treffen kann, sofern er schon erfahren hat, dass Liebe nicht stark macht, sondern eher schwach, ja im Grunde auf Schwäche beruht, Schwäche für oft nur einen Zug am anderen […].
Mijn kleinzoon Malte, voor mij altijd nog die kleine en ook de zoon die ik mij lange tijd vergeefs gewenst had, stond in de deur. Zijn hoofd stootte bijna tegen het kozijn. Al op zijn twaalfde had hij mijn gewone lengte ingehaald en mij sindsdien jaar na jaar nog meer overtroffen. Toch had hij altijd op zijn aardige manier naar mij opgekeken, ook nog met het rijbewijs dat hij laatst behaalde, hij aan het stuur en daarnaast een grootvader die nog nooit een auto had bestuurd, maar wel zijn aandacht op ingewikkelde gebieden kon richten. Romantiek, zei Malte, kunnen we daarover praten?
En wat mij betreft hadden we het de hele nacht kunnen doen. Alleen, hoe praat je met een achttienjarige over Heine en Eichendorff en Novalis, wanneer hij een iPad in de hand houdt om wat je zegt meteen te controleren? Alleen om weten kon het niet gaan, daarvoor waren de vingertoppen genoeg om het op het scherm te krijgen. Dus bleef de kern van de zaak, het altijd geldige, dat ook iemand als hem kon raken, in zoverre hij het al ervaren had, dat liefde niet sterk maakt, maar eerder zwak, omdat het eigenlijk op zwakte berust, zwakte voor vaak niet meer dan een trek van de ander […]

Zo beeldend schrijft Kirchhoff. Hij ontroert je als lezer, zonder opdringerigheid, verbindt de handeling subtiel met thema’s als liefde, verlies en verlangen.

Vertelkunst

Verlangen und Melancholie is met 444 bladzijdes een omvangrijke roman, van een schrijver die zijn eigen weg bewandelt, zich niets aantrekt van de trend om toch vooral compacte romans te schrijven. Een schrijver die de touwtjes stevig in handen houdt, ook al lijkt het verhaal naar alle kanten uit te waaieren. Ook voor Hinrich, door wiens ogen je de gebeurtenissen ziet, lijkt de troost in het vertellen zelf te liggen.

Duitse critici prezen deze roman, net als zijn voorganger Die Liebe in großen Zügen (2012). ‘Je raakt in de ban van een vertelkunst, die zijns gelijke zoekt in de Duitse literatuur van onze tijd,’ schreef literatuurcriticus Hajo Steinert in Die Literarische Welt.
Verlangen und Melancholie is een knappe, rijke roman.

Jerker Spits is germanist. Hij promoveerde in 2008 op een proefschrift over de Duitstalige autobiografie en schreef over Duitse literatuur voor Trouw, De Gids en De Groene Amsterdammer.