Leesfragment: Kant

22 april 2024 , door Marcus Willaschek

| | |

Nu in onze boekhandels: Marcus Willascheks Kant. De revolutie van het denken (Kant. Die Revolution des Denkens), vertaald door Mark Wildschut! Lees bij ons een fragment en bestel.

Immanuel Kant, de belangrijkste filosoof van de moderne tijd, werd driehonderd jaar geleden geboren maar zijn revolutionaire denken is nog steeds actueel. Kant verklaarde de oorsprong van ons planetenstelsel, kwam tot een nieuw fundament voor de metafysica en formuleerde de categorische imperatief. Hij was een pionier op het gebied van kosmopolitisme en het idee van menselijke waardigheid. Zijn denken heeft niet alleen de filosofie en de wetenschap gevormd, maar ook de Duitse grondwet en de Verenigde Naties.

In dertig korte hoofdstukken beschrijft Marcus Willaschek de vele facetten van Kants revolutie in het denken, die de mens in het middelpunt van de wereld plaatst. Zijn beschrijvingen zijn doorweven met biografische en historische miniaturen, zodat ook een beeld ontstaat van Kant in zijn tijd. Tegelijkertijd wordt de huidige relevantie – en soms ook de problematische aard – van zijn filosofie duidelijk.

Woord vooraf

Immanuel Kant is de belangrijkste filosoof van de moderne tijd, de Kritik der reinen Vernunft vormt een mijlpaal in de geestesgeschiedenis. Sinds Plato en Aristoteles heeft niemand over zoveel en zulke verschillende thema’s dieper en baanbrekender nagedacht dan Kant. Hij ‘vermorzelde’ de traditionele metafysica – en grondvestte een nieuwe. Hij verklaarde het ontstaan van ons planetenstelsel en formuleerde de categorische imperatief. Hij was de wegbereider van het kosmopolitisme en van de moderne idee van de menselijke waardigheid. Met zijn denken heeft hij niet alleen zijn stempel gedrukt op filosofie en wetenschap, maar ook op de Duitse grondwet en de Verenigde Naties.
Op 22 april 2024 vieren we het driehonderdjarige jubileum van Kants geboortedag. Dat is een welkome aanleiding, maar niet de enige reden om ons met Kant bezig te houden. Want hij heeft ons ook vandaag de dag nog veel te zeggen: zijn overwegingen over democratie en vrede, zijn visie op schoonheid en op de natuur, zijn fundering van moraal en recht en zijn verkenning van de grenzen van de menselijke kennis zijn tegenwoordig actueler dan ooit. In een wereld waarin vrede en democratie op een sinds lang niet meer vertoonde manier bedreigd zijn, waarin we ons begrip van natuur en wetenschap principieel moeten overdenken en waarin we morele verantwoordelijkheid moeten nemen, ook voor toekomstige generaties, kan Kants filosofie ons oriëntatie verschaffen.
Het hiernavolgende exposé is echter geen heldenverhaal, maar een uitnodiging voor een kritische discussie, zoals de kritische denker Kant verdient. De actuele relevantie van zijn revolutionaire denken moet even duidelijk worden als de historische vreemdheid van sommige van zijn opvattingen. Ook de problematische kanten van Kants werk zullen daarbij aan bod komen – zijn racistische en antisemitische uitlatingen, zijn denigrerende oordelen over vrouwen en zijn morele veroordeling van homoseksualiteit. Die uitspraken moeten in hun historische context worden beschouwd, maar op hun actuele relevantie beoordeeld worden. Er valt niets aan te vergoelijken: ze zijn verkeerd en vormen een terugval ten opzichte van zijn eigen inzichten. Maar ze mogen ons niet blind maken voor Kants grandioze prestaties en afleiden van de ten diepste humane geest die zijn werk ademt.
Kants betekenis reikt veel verder dan losse bijdragen aan filosofische debatten en politieke instituties. Zij berust op drie kenmerken van zijn denken, die we in dit boek telkens opnieuw zullen tegenkomen. Ten eerste neemt Kant posities die met elkaar in strijd zijn in zijn denken op en laat hij zien hoe hun gerechtvaardigde inzichten met elkaar in overeenstemming gebracht kunnen worden. Ten tweede slaagt Kant hierin op basis van een nieuw begrip van ons menselijke standpunt in de wereld. Hij noemt dat een ‘revolutie van de denkwijze’. Deze bestaat uit een fascinerend idee, dat we in het vervolg nader zullen leren kennen: dat ons denken zich niet alleen naar de wereld moet richten, maar de wereld zich ook op ons denken. En ten derde overwint Kant de traditionele tegenstelling tussen theorie en praktijk, tussen denken en handelen, doordat hij de theorie in dienst stelt van de praktijk. In het middelpunt van zijn filosofie staat de mens als vrij en actief wezen.
Dit boek volgt Kants revolutie van het denken in dertig op zichzelf staande essays door heel zijn werk. Daarbij kent het exposé geen chronologische, maar een thematische ordening: het begint met politiek en geschiedenis, gevolgd door moraal, recht, religie, natuur, kennis en metafysica. Die opbouw vergemakkelijkt de toegang tot Kants denken en brengt de lezer stapsgewijs in aanraking met de abstractere domeinen van zijn filosofie. De aparte hoofdstukken verwijzen weliswaar naar elkaar, maar zijn elk op zichzelf genomen begrijpelijk en kunnen daarom onafhankelijk van elkaar worden gelezen. Samen bieden ze een omvattende kijk op Kants denken. Korte verklaringen van een aantal filosofische vaktermen, die typerend zijn voor Kant, staan in de verklarende woordenlijst aan het eind van dit boek.
De afzonderlijke hoofdstukken vergemakkelijken de toegang tot Kants filosofie bovendien doordat ze zijn ideeën in hun respectieve context plaatsen en in verband brengen met Kants leven en zijn historische situatie. Biografische en historische miniaturen bieden op die manier tegelijk een beeld van Immanuel Kant als mens in zijn tijd. In tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd was Kant een fascinerende, ja veelzijdige persoonlijkheid: een stijger op de sociale ladder, als jongeman een elegante verschijning en een populair gezelschapsmens, op leeftijd het middelpunt van een grote vriendenkring. Hij bracht zijn hele leven door in zijn geboortestad Koningsbergen en omgeving, maar hij doceerde met kennis van zaken over de meest afgelegen wereldstreken. Hij was een enthousiast aanhanger van de Franse revolutie, die hij tegelijkertijd als schending van het recht veroordeelde. Aan de categorische imperatief lijkt Kant zich doorgaans wel te hebben gehouden – maar soms ook niet. Het eerste hoofdstuk geeft een eerste indruk van zijn leven en werk, dat vervolgens in de volgende hoofdstukken wordt uitgediept door de schijnwerper telkens op een ander aspect te richten. Een tabellarisch overzicht over Kants leven staat in de appendix.
Toch gaat het hier noch om een Kant-biografie noch om een leerboek of een bijdrage aan het Kant-onderzoek. Het is een poging Kants denken voor moderne lezers en lezeressen die over weinig of geen voorkennis in de filosofie beschikken, levendig voor te schotelen. Zij worden daarom tijdens de lectuur telkens weer uitgenodigd zelf filosofisch na te denken – geheel en al volgens Kants motto dat men niet de filosofie, maar alleen het filosoferen kan leren en doceren.

Frankfurt am Main, april 2023

‘De belangrijkste revolutie in het innerlijk van de mens is het uittreden van de mens uit zijn zichzelf verschuldigde onmondigheid.’
(Anthropologie in pragmatischer Hinsicht, 7:229)

1.
Kants drie revoluties

Bij het woord ‘revolutie’ denken we tegenwoordig doorgaans aan een politieke omwenteling. Maar zijn eerste grote optreden in de Europese geestesgeschiedenis was in de astronomie. De revolutionibus orbium coelestium, ‘Over de omwentelingen van de hemellichamen’, zo luidt de titel van het revolutionaire boek waarin Nicolaas Copernicus in 1543 zijn heliocentrische wereldbeeld uiteenzette: de zon draait niet om de aarde, zoals de uiterlijke schijn ons doet geloven en zoals het in de Bijbel staat, maar de aarde en de andere planeten draaien om de zon. Bij dat copernicaanse gebruik van het woord ‘revolutie’ in de zin van ‘omwenteling’ of ‘omdraaiing’ knoopt Kant aan, die in 1755 zelf een belangrijke, zij het allang vergeten bijdrage heeft geleverd aan de moderne astronomie (zie hoofdstuk 19).
Drie sterk uiteenlopende revoluties hebben hun stempel gedrukt op het leven en het werk van Immanuel Kant – een persoonlijke, een filosofische en een politieke. De eerste daarvan, een innerlijke ommekeer van Kant, vond halverwege de jaren zestig van de achttiende eeuw plaats, rond zijn veertigste verjaardag. Zij had een grote invloed op zijn filosofie, want zij maakte van de natuurwetenschapper en metafysicus Kant een ethisch en politiek denker. De tweede revolutie vond plaats in de jaren zeventig daarna en kwam tot uiting in Kants hoofdwerk, de Kritik der reinen Vernunft van 1781. De ‘revolutie van de denkwijze’ die daarin zijn beslag kreeg, bestond eruit de verhouding van kennend subject en gekend object om te keren en het menselijk subject in het middelpunt van de wereld te plaatsen. De derde revolutie begon op 14 juli 1789 in Parijs met de bestorming van de Bastille en leidde tot de verklaring van de mensenrechten en de oprichting van de Franse republiek. De Franse Revolutie radicaliseerde Kants politieke denken en drukte haar stempel op zijn late werken in de jaren negentig.
Deze drie revolutionaire omwentelingen vonden plaats in een leven dat op het eerste gezicht getekend was door regelmaat en onveranderlijkheid.

[…]