Leesfragment: De hackers die Nederland veranderden

Nu op de shortlist van de Brusseprijs 2024: Maarten Reijnders, De hackers die Nederland veranderden. De spannende geschiedenis van xs4all. Lees bij ons een fragment & bestel!

Midden jaren 80, Nederland: het ene na het andere computersysteem wordt gekraakt door een groep idealistische jongeren die via kleine netwerken met elkaar verbonden zijn. Politie kan er niets tegen doen: er is nog geen wet die het inbreken op computers verbiedt.
Als op een dag een van hen betrapt wordt op het kraken van het universiteitsnetwerk, wordt hem de toegang tot het systeem verboden. Wat dan volgt is de grootste kraak: ze beginnen een eigen internetaanbieder, xs4all.
De hackers die Nederland veranderden is een spannend, bijzonder en melancholisch portret over idealen, dromen, technologie en een groep vrienden die het verschil maakte.

• ‘Dat deze kleine groep hackers Nederland veranderde is een grote claim, maar er valt weinig op af te dingen. Hun gedachtegoed zat ingebakken in internetaanbieder xs4all, die jarenlang vooraan stond bij discussies over open internet, privacy en databescherming. Dat beïnvloedde onmiskenbaar het denken over die thema’s in Nederland.’ - Financieel Dagblad
• ‘Maarten Reijnders laat in zijn boek over de opkomst van XS4ALL knap de macht van buitenbeentjes zien.’ - de Volkskrant

• Bekijk de hele shortlist

Woord vooraf

Toen begin 2019 bekend werd dat xs4all zou gaan verdwijnen, leidde dat tot een opstand onder de abonnees van de internetaanbieder. ‘Met xs4all verdwijnt een deel van de Nederlandse internetgeschiedenis,’ schreef Laurens Verhagen in de Volkskrant. In de Waag in Amsterdam vond een discussieavond plaats waar sympathisanten, medewerkers van het eerste uur en deskundigen spraken over mogelijkheden om xs4all te redden. Er werden plannen gesmeed voor een nieuwe internetaanbieder met dezelfde idealen. Die provider, Freedom Internet, kwam er. xs4all is inmiddels een lege huls. De naam en de website bestaan nog, maar achter die façade trekt eigenaar kpn nu volledig aan de touwtjes. Daar kon ook een petitie van oud-xs4all- medewerker Kirsten Verdel niets aan veranderen. Tot verdriet van de ruim 55.000 mensen die hun naam onder de oproep zetten.
Een van de ondertekenaars was ik. Toen ik in 1994 online ging, was een abonnement bij xs4all een voor de hand liggende keuze. Het anarchistische imago van de provider, die was voortgekomen uit de hackersscene, sprak me aan. Dat gold ook voor de politieke opstelling van het bedrijf. De internetaanbieder maakte zich sterk voor de rechten van internetgebruikers en dat was hard nodig in een tijd dat e-mail nog niet onder het briefgeheim viel en politici weinig van internet leken te begrijpen. Ook stond xs4all op de bres voor de vrijheid van meningsuiting. Toen de Servische autoriteiten eind 1996 het onafhankelijke radiostation b92 uit de lucht haalden, zorgde de provider er voor dat het station via internet toch kon uitzenden. Zo bleef b92 in staat om verslag te doen van de studentenprotesten tegen president Slobodan Miloševiæ. Ook voerde xs4all een jarenlange strijd met Scientology, een sekte die alles op alles zette om criticasters op internet de mond te snoeren. Samen met publiciste Karin Spaink boekte de internetaanbieder de ene juridische overwinning na de andere.
xs4all was een internetbedrijf, maar wees nadrukkelijk op de keerzijden van alle nieuwe mogelijkheden. ‘Als je een techniek bouwt, moet je wel overdenken wat de gevolgen ervan kunnen zijn,’ zei xs4all-medeoprichter Rop Gonggrijp in 2005, toen ik hem interviewde voor Webwereld. Kort daarvoor was aan het licht gekomen dat kleurenprinters van Hewlett-Packard (hp) op elke pagina een minuscuul serienummer afdrukten. Zo kon de politie makkelijk achterhalen wie verantwoordelijk was voor het vervalsen van treinkaartjes. ‘Heel mooi,’ zei Gonggrijp cynisch. ‘In China verkoopt hp vast ook heel veel printers. En je maakt mij niet wijs dat hp de Chinese autoriteiten niet helpt als die willen weten wie verantwoordelijk is voor een bepaald geschrift. En als dat zo is, dan is dat medeplichtigheid aan moord. Erich Mielke, de chef van de Oost-Duitse Stasi, droomde van zo’n systeem. Nu is het er. En vast en zeker met dezelfde slechte toepassingen: het opsporen en oppakken van dissidenten.’
Deze kritische manier van denken zat in het dna van xs4all. De provider was voortdurend alert op aantasting van de privacy van internetgebruikers. Om die reden verzette xs4all zich begin deze eeuw onder meer tegen de bewaarplicht. Daarbij werden de internet- en telefoniegegevens van alle burgers bewaard. Volgens opsporings- en inlichtingendiensten was zo’n databank onmisbaar bij de bestrijding van terrorisme en zware criminaliteit. Tegenstanders beschouwden de bewaarplicht als een ongekende inbreuk op de privacy van burgers. Waarom moet de overheid zoveel informatie verzamelen over mensen die nergens van verdacht worden? Het Europese Hof van Justitie gaf de tegenstanders uiteindelijk gelijk: de bewaarplicht werd afgeschaft. In zekere zin was xs4all een schitterend ongeluk, het resultaat van een toevallige samenloop van omstandigheden. Gonggrijp, hacker van het eerste uur, omschreef de oprichting van de internetaanbieder eens als ‘een initiatief om niet in de gevangenis te belanden’. Op 1 maart 1993 werd het in Nederland illegaal om in te breken op computers. Precies twee maanden later, op 1 mei 1993, ging xs4all officieel van start. Hackers die gewend waren via clandestiene wegen internet op te gaan, hadden nu een legaal alternatief.
Dit boek gaat over de eerste jaren van xs4all, maar ook over de gebeurtenissen die daaraan voorafgingen. Want de oprichting van Hack-Tic Netwerk, zoals de provider aanvankelijk heette, kende een lange aanloop. Kennis van die voorgeschiedenis is onontbeerlijk voor wie wil begrijpen waar het idealisme van xs4all vandaan kwam.
Ik begin mijn verhaal in het midden van de jaren tachtig, toen de eerste Nederlandse computerkrakers van zich lieten horen. Aangespoord door een kettingrokende professor voerden ze hacks uit die geregeld de kranten en het Journaal haalden. De Nederlandse hackers haalden hun inspiratie deels uit het buitenland. Aanvankelijk vooral door wat er gebeurde in de Verenigde Staten, de bakermat van het hacken. Vanaf eind jaren tachtig begon ook de Duitse Chaos Computer Club het Nederlandse denken te beïnvloeden. Zo kwam Gonggrijp op het idee voor een hackerscongres in Amsterdam na een bezoek aan een vergelijkbare bijeenkomst in Hamburg.
Het tweede deel van het boek begint in 1989, met de oprichting van Hack-Tic. Dat ‘tijdschrift voor techno-anarchisten’ publiceerde de ene na de andere truc om gratis te bellen. Want hacken ging al lang niet meer alléén om computers. Het draaide inmiddels om het creatief omgaan met allerlei vormen van techniek. Of zoals Reinhard Schrutzki schreef in Das Chaos Computer Buch: ‘Een hacker is iemand die kritisch en creatief bezig is met dingen die zijn belangstelling opwekken. Einstein was een hacker. Bach was een hacker.’ Hacken was ook politiek. De redactie van Hack-Tic bemoeide zich nadrukkelijk met de maatschappelijke gevolgen van de informatiemaatschappij. De hackers vonden dat publieke informatie voor iedereen toegankelijk moest zijn, terwijl privégegevens juist beter moesten worden beschermd. De redacteuren zochten contact met Tweede Kamerleden om de plannen voor een hackverbod te beïnvloeden.
Met de komst van een eigen provider – het onderwerp van het derde en laatste deel van dit boek – werd deze politieke lijn doorgezet. De oprichters van xs4all (‘access for all’) maakten zich hard voor toegang voor iedereen. Niet alleen tot internet, maar ook tot informatie. Dankzij internet zouden mensen zich beter kunnen informeren, was het idee. Over hun favoriete computersysteem, over wat er in de Tweede Kamer werd besproken, maar bijvoorbeeld ook over Scientology. De openstelling van internet, dat voorheen het exclusieve domein was van militairen en academici, ging gepaard met allerhande nieuwe dilemma’s. Wat te doen met internetgebruikers die zich racistisch uiten? Hoe om te gaan met beelden van kindermisbruik? En: hoe bescherm je de privacy van internetgebruikers nu overheden en bedrijven zoveel informatie over hen kunnen verzamelen?
Mede door de inspanningen van xs4all brak internet in Nederland eerder door dan in landen als België, Duitsland of Frankrijk. Internet had hier ook een ander karakter dan elders. Terwijl internettoegang voor particulieren in de meeste landen louter een commerciële dienst was, werd in Nederland benadrukt dat internet een publieke ruimte was. Je kwam er niet alleen maar om iets te halen, je werd als internetgebruiker ook geacht het net mede vorm te geven. Dat idee was wijdverspreid en werd zelfs omarmd door commerciële partijen. Planet Internet, de internetaanbieder van de ptt, nam bijvoorbeeld redacteuren in dienst om nieuwsbrieven te maken waarop ook niet-abonnees een gratis abonnement konden nemen.
Nu een paar grote bedrijven online de dienst uitmaken en sociale media door menigeen verantwoordelijk worden gehouden voor de versplintering van de maatschappij, kan het inzichtelijk zijn om te lezen over de jaren dat internet nog een grote belofte in zich droeg. Waar kwam de gemeenschapszin van destijds vandaan? Waardoor werden de Nederlandse internetpioniers gedreven? En wat is er misgegaan? Voor antwoorden moeten we terug in de tijd. Om te beginnen naar 1985, kort nadat de dertiende Elfstedentocht werd verreden.

© 2023 Maarten Reijnders