Leesfragment: Amsterdam. De roze geschiedenis

1 juni verschijnt Monique Dopperts boek Amsterdam. De roze geschiedenis. Lees bij ons een fragment!

Cultuur, activisme en emancipatie van de homoseksuele gemeenschap in Amsterdam door de eeuwen heen.

Amsterdam staat al jaren internationaal bekend als een tolerante stad met een bloeiende homogemeenschap. Door de eeuwen heen heeft de stad zich ontwikkeld tot een zeer liberale en homovriendelijke stad: in de jaren negentig was de stad zelfs Gay Capital of the World. Deze vrijheden zijn echter niet zonder slag of stoot verkregen. Amsterdam, de roze geschiedenis schildert het verhaal van homoseksuele mannen en vrouwen in de hoofdstad: van heimelijke homoseksuele praktijken in kroegen en krochten aan het begin van de twintigste eeuw via de eerste stapjes van de homo-emancipatie naar de bloei van een provocatieve subcultuur vanaf de jaren zeventig en de openstelling van het huwelijk in 2001. Ook de huidige verzuilde subcultuur en de aanhoudende intimidatie en het geweld tegen queers komen aan de orde.

Ondertussen is de rol van de gemeente Amsterdam 180 graden gedraaid. Voorheen waren het stadsbestuur en haar politieagenten bestrijders van homoseksuele mannen en vrouwen, nu steunt en beschermt Amsterdam haar queergemeenschap. Het boek richt zich op domeinen waarin de regenboogfamilie in de stad het meest zichtbaar is: cultuur, activisme en emancipatie, horeca en uitgaan.

Inleiding

Amsterdam was in de jaren negentig het trotse middelpunt van de homoseksuele subcultuur. De stad bruiste van energie, er heerste een aanstekelijk gevoel van vrijheid, grenzend aan arrogantie. Amsterdam was dé homohoofdstad van de wereld. Deze status paste uitstekend bij het eigenzinnige karakter van de stad. Niet voor niets noemde historicus Russell Shorto Amsterdam de ‘meest vrijzinnige stad van de wereld’.
Al zijn deze verworvenheden homoseksuele mannen en vrouwen niet komen aanwaaien; ook in Amsterdam is ervoor gevochten, geleden, gedemonstreerd en gelobbyd.
Wat is er in Amsterdam zoal gebeurd voor mannen die op mannen en voor vrouwen die op vrouwen vallen? De geschiedenis van de Amsterdamse homoseksuele en lesbische subcultuur is versnipperd over diverse bronnen. Over de homo- en lesbische subcultuur in Nederland bestaan degelijke sociaalhistorische publicaties. Naast wetenschappelijk onderzoek zijn er vele journalistieke artikelen en goede overzichten, waaronder de uitstekende Lesbo-encyclopedie en Homo-encyclopedie van Nederland. Ook zijn er goed gedocumenteerde foto-exposities, tentoonstellingen en mooie documentaires, zoals de Roze Revolutie van de vpro. De subcultuur beschikt over een baaierd aan gespecialiseerde media, tegenwoordig vooral online.
Maar hoewel Amsterdam vaak een grote rol speelt in deze bronnen, gaan ze doorgaans over heel Nederland. Geen van deze vertelt het specifiek Amsterdamse roze verhaal.
Vandaar dit boek. De basis bestaat uit een selectie van hoogte- en dieptepunten uit de geschiedenis van homoseksuele Amsterdammers. Hierbij ligt het accent op domeinen waarin homoseksuele mannen en vrouwen zich danig hebben geroerd: activisme, emancipatie, cultuur en horeca.
Het boek is gebaseerd op een selectie van bestaand materiaal. Op verschillende plekken is deze aangevuld met informatie uit gesprekken die ik heb gevoerd met onderzoekers van de homo- en lesbische geschiedenis, activisten en mensen die zelf onderdeel waren van de homo- en lesbische subcultuur. Opvallend was dat iedereen die ik sprak, spontaan eigen verhalen en persoonlijke ervaringen begon te vertellen. De roze geschiedenis is een feitelijke, maar vaak ook een zeer persoonlijke geschiedenis.
Het boek beent in tien hoofdstukken door de roze stadsgeschiedenis, van sodomieten, tribaden, homofielen, potten en flikkers tot en met lhbtiq+’ers. Ik kies voor de afkorting lhbtiq+, in lijn met de terminologie gehanteerd door de gemeente Amsterdam. Het begint met een korte inleiding over homoseksueel gedrag vóór 1900. Vervolgens over de eerste behoedzame stappen op het emancipatiepad, de primeur van een homodemonstratie in Amsterdam, Gay Games, om te eindigen in 2022 met onder andere de heropening van het iconische café ’t Mandje.
De focus ligt in dit boek op seksuele gerichtheid op personen van hetzelfde geslacht. Natuurlijk bestaan er sinds mensenheugenis meer smaken en voorkeuren. In de afgelopen decennia treden naast homoen biseksuele mannen en vrouwen ook transgenders, intersekse en queer personen meer in het voetlicht. Ook zij eisen in de media, politieke debatten en het uitgaansleven hun plek op. De verschillende gemeenschappen raken en overlappen elkaar geregeld en tonen zich vaak solidair met elkaars strijdpunten. De zichtbaarheid van bovengenoemde groepen is van recentere datum. Hun geschiedenis is nog schaars gedocumenteerd, ook omdat in onderzoek naar en publicaties over homo- en lesbische geschiedenis zij nauwelijks aandacht kregen. Daarom komen deze groepen in dit boek vooral in het laatste hoofdstuk aan bod. Dat laat onverlet dat zij wel degelijk meer historisch onderzoek en eigenstandige aandacht in toekomstige publicaties verdienen.
Door de schijnwerper te zetten op de verhalen uit roze Amsterdam hoop ik een gezamenlijke stadsgeschiedenis zichtbaar te maken. Een veelkleurige geschiedenis waarop Amsterdammers trots mogen zijn, en hopelijk ook in de toekomst trots kunnen blijven.

Tussen 1792 en 1798 werden in Amsterdam vijf processen gevoerd tegen in totaal dertien vrouwen die ervan werden beschuldigd enigerlei vleselijke gemeenschap met elkaar te hebben gehad (uit: Ziel en zinnen)

1
Tot 1900
De geboorte van de homoseksueel

Door de jaren heen zijn de termen voor homoseksualiteit, de positie van homoseksuelen in de samenleving en de mate van maatschappelijke acceptatie veranderd. Maar homoseksuele mannen en vrouwen zijn er altijd geweest. Ook, of misschien wel juist, in Amsterdam.
Desondanks is er vóór 1900 betrekkelijk weinig terug te vinden over het leven van homoseksuele mannen en vrouwen. De meeste onderzoeken naar homoseksueel gedrag in deze periode baseren zich op gerechtelijke verslagen. Die reppen van ‘afwijkende seksuele praktijken zoals tribadie, lollen en sodomitische vuiligheden’. Later komen daar medische en psychiatrische rapporten bij.
Verder zijn er weinig feitelijke verhalen gedocumenteerd over sodomieten en tribaden, zoals homoseksuele mannen respectievelijk vrouwen die de gelijkgeslachtelijke liefde bedreven werden genoemd. Er zijn flarden, flinters en verwijzingen te vinden in de literatuur en schilderijen, en er zijn voornamelijk in gegoede kringen veelzeggende briefwisselingen gevoerd. Het maakt de toch al summiere bronnen met betrekking tot homoseksueel gedrag gefragmenteerd en eenzijdig.
Op de volgende pagina’s stappen we door de roze geschiedenis van Amsterdam, vanaf het ontstaan van de stad tot 1900. Willen we ons een beeld vormen van de destijds heersende opvattingen over seksualiteit, dan vormt de documentatie van zedendelicten daarvoor een belangrijke bron, ook al vormen ze slechts een klein deel van de veroordelingen die ons uit die tijd resten. En zelfs al was sodomie vanaf 1811 niet meer strafbaar, men bleef sodomieten oppakken en veroordelen.

Kennis, kapitaal en spierkracht

Woest en leeg, maar vooral guur en drassig. De locatie van het huidige Amsterdam was zo’n duizend jaar geleden weinig aantrekkelijk, om niet te zeggen belabberd. Pas na de aanleg van wallen, dijken en een dam waagden een paar honderd pioniers het om zich er te vestigen. Daar, aan de monding van de Amstel, kregen de bewoners in 1275 het recht tol te heffen. Daarop volgden stadsrechten, die de stad tot bloei brachten.
Amsterdam telde in 1514 nog maar elfduizend inwoners, drieduizend minder dan Leiden. Vooral na de val van Antwerpen in 1585 ontstond een explosieve groei: veel niet-katholieke Antwerpenaren sloegen op de vlucht voor de Spanjaarden. De Tachtigjarige Oorlog was in volle gang en de ontheemden zochten een plek waar ze vrijuit hun godsdienst – protestants of joods – konden belijden. Zodoende trokken kooplieden, cartografen, kunstenaars en ambachtslieden noordwaarts. Tienduizenden van hen belandden in Amsterdam. De Antwerpse kooplui brachten hun internationale handelsnetwerken mee, en dat leidde tot een stevige handelsimpuls.
Niet alleen uit Antwerpen, maar uit heel Europa kwamen nieuwkomers naar het florerende Amsterdam: uit Scandinavië, Duitsland, Spanje, Portugal en Oost-Europa. Dat kwam goed uit, want Amsterdam had behoefte aan kennis, kapitaal en arbeidskracht. De welvaart van Amsterdam dreef op deze toestroom van nieuwe inwoners, en de stad dijde uit tot 240 duizend inwoners in 1720. De komst van vele binnen- en buitenlandse migranten verklaart deels de Amsterdamse reputatie van tolerantie, godsdienstvrijheid en vrijheid van meningsuiting, in combinatie met de eigenwijze hang naar ondernemen.
De overzeese handel was uiterst belangrijk, en Amsterdam ontpopte zich tot een belangrijke doorvoerhaven. De stad ging prat op enkele achteraf gezien radicale economische innovaties. De Vereenigde Oost-Indische Compagnie (voc), opgericht in 1602, was met al zijn kwalijke kanten ook de eerste multinational ter wereld. Ook met de opening van de aandelenbeurs en bank in 1611 had Amsterdam een wereldprimeur. Deze beurs, het huidige Euronext, werd de centrale ontmoetingsplek voor kooplieden uit binnen- en buitenland. De keerzijde van de medaille was de koloniale uitbuiting met als dieptepunt de mensonterende slavenhandel.

[…]

© 2023 Monique Doppert
© 2023 Boom uitgevers Amsterdam