Na Sapiens en Homo Deus, keert Yuval Noah Harari terug met een nieuw boek, 21 lessen voor de 21ste eeuw. Hier kan je alvast een voorproefje krijgen!

In Sapiens boog Yuval Noah Harari zich over het verleden, in Homo Deus over de toekomst; nu laat hij zijn licht schijnen over het heden. Wat zijn de uitdagingen van onze tijd? Hoe beschermen we onszelf tegen een nucleaire oorlog, ecologische rampen en technologische bedreigingen? Wat is de oorzaak van de opkomst van populisten als Donald Trump? Hoe weren we ons tegen fake news? Moeten we ons voorbereiden op een nieuwe wereldoorlog? Wat moeten we denken van het opkomend nationalisme? Vragen de mondiale problemen die op ons afkomen om andere politieke systemen? Is het een goed idee dat we onze data overdragen aan enkele grote commerciële spelers, of wordt het tijd om het eigendom van data te reguleren? En wat wordt de grote nieuwe wereldmacht, Amerika, Europa of China? In dit boek beantwoordt Yuval Noah Harari de 21 meest urgente vragen van onze tijd.

N.B. Eerder publiceerden we voor uit Homo Deus.

De waarheid voorbij

Sommig nepnieuws blijft eeuwig bestaan

We krijgen tegenwoordig vaak te horen dat we in een nieuw, angstaanjagend tijdperk van ‘post-truth’ leven, waarin we worden doodgegooid met leugens en verzinsels. Voorbeelden daarvan zijn overal te vinden. Eind februari 2014 vielen Russische speciale eenheden in neutrale uniformen Oekraïne binnen en bezetten cruciale bases en gebouwen op de Krim. De Russische regering en president Poetin zelf ontkenden herhaaldelijk dat dit Russische troepen waren en omschreven ze als spontaan opgerichte ‘zelfverdedigingsgroepen’ die misschien Russisch ogend materieel hadden aangeschaft in plaatselijke dumpshops.1 Toen ze die tamelijk absurde beweringen deden, wisten Poetin en zijn medewerkers heel goed dat ze logen.
Russische nationalisten kunnen die leugens goedpraten met het idee dat ze een hogere waarheid dienden. Rusland was verwikkeld in een rechtvaardige oorlog en als het oké is om te doden voor een rechtvaardige zaak, is het toch ook wel oké om te liegen? De goede zaak die de invasie in Oekraïne moest rechtvaardigen was het behoud van de heilige Russische natie. Volgens Russische nationale mythen is Rusland een heilige entiteit die al duizend jaar fier rechtop staat, ondanks herhaaldelijke pogingen van gemene vijanden om het binnen te vallen en uiteen te rukken. Na de Mongoliërs, de Polen, de Zweden, de Grande Armée van Napoleon en de Wehrmacht van Hitler waren het in de jaren negentig de navo, de vs en de eu die poogden Rusland te vernietigen door er delen af te breken en daar ‘neplanden’ als Oekraïne van te maken. Voor veel Russische nationalisten is het idee dat Oekraïne losstaat van Rusland een veel grotere leugen dan alles wat er uit president Poetins mond komt in zijn heilige missie om de Russische natie weer één te maken.
Oekraïense burgers, buitenlandse waarnemers en professionele historici kunnen zich terecht opwinden over die verklaring en die beschouwen als een soort ‘atoombomleugen’ in het Russische deceptie- arsenaal. De bewering dat Oekraïne geen onafhankelijk land is en Oekraïners geen volk gaat lijnrecht in tegen een hele waslijst aan historische feiten, zoals het feit dat Kiev en Moskou tijdens die duizendjarige zogenaamde Russische eenheid maar zo’n driehonderd jaar deel hebben uitgemaakt van hetzelfde land. Het is ook strijdig met talloze internationale wetten en verdragen waarmee Rusland eerder instemde en die de soevereiniteit en de grenzen van het onafhankelijke Oekraïne waarborgden. Belangrijker nog, het gaat voorbij aan de manier waarop miljoenen Oekraïners zichzelf zien. Hebben zij niets te zeggen over wie of wat ze zijn?
Oekraïense nationalisten zouden het zeker met Russische nationalisten eens zijn dat er neplanden bestaan, maar Oekraïne hoort daar niet bij. Die neplanden zijn juist de ‘Volksrepubliek Loegansk’ en de ‘Volksrepubliek Donetsk’ die Rusland heeft opgetuigd om zijn onrechtmatige invasie in Oekraïne te verhullen.2
Welke kant je ook steunt, het ziet ernaar uit dat we echt in een angstaanjagend tijdperk van post-truth leven als niet alleen specifieke militaire incidenten, maar hele geschiedenissen en naties nep kunnen zijn. Maar als dit het tijdperk is waarin we de waarheid voorbij zijn, wanneer beleefden we dan precies de hoogtijdagen van de waarheid? In de jaren tachtig? De jaren vijftig? De jaren dertig? En wat heeft die overgang naar het post-truth-tijdperk veroorzaakt? Het internet? Sociale media? De opkomst van Poetin en Trump?
Een vluchtige blik op de geschiedenis onthult dat propaganda en desinformatie niets nieuws zijn en dat zelfs de gewoonte om hele naties te ontkennen en neplanden op te zetten een oeroude stamboom heeft. In 1931 ensceneerde het Japanse leger nepaanvallen op zichzelf om een invasie in China te rechtvaardigen en zette vervolgens het nepland Manchukuo op de kaart om zijn veroveringen te legitimeren. China zelf ontkent sinds jaar en dag dat Tibet ooit een onafhankelijk land is geweest. De Britse kolonisatie van Australië werd gerechtvaardigd met de juridische term terra nullius (‘niemandsland’), waarmee vijftigduizend jaar Aboriginalgeschiedenis werd uitgewist.
Begin twintigste eeuw was er een geliefde zionistische slogan over de terugkeer van ‘een volk zonder land [de Joden] naar een land zonder volk [Palestina]’. Van de plaatselijke Arabische bevolking werd voor het gemak niet gerept. In 1969 deed de Israëlische premier Golda Meir de beroemde uitspraak dat het Palestijnse volk niet bestond en ook nooit had bestaan. Zulke opvattingen zijn nog steeds gemeengoed in Israël, ondanks decennia van gewapende conflicten met iets wat niet bestaat. In februari 2016 hield het parlementslid Anat Berko bijvoorbeeld een toespraak in het Israëlische parlement waarin ze het bestaan en de geschiedenis van het Palestijnse volk in twijfel trok. Haar bewijs? De letter ‘p’ bestaat niet eens in het Arabisch, dus hoe kan er een Palestijns volk bestaan? (In het Arabisch staat de ‘f ’ voor een ‘p’ en de Arabische naam voor Palestina is Falastin.)

Een typische post-truth-soort

Eigenlijk heeft de mens altijd al in het post-truth-tijdperk geleefd. Homo sapiens is een post-truth-diersoort die zijn overwicht te danken heeft aan het creëren en geloven van fictieve verhalen. Al sinds de steentijd dienen zichzelf versterkende mythen als bindmiddel voor menselijke collectieven. Homo sapiens heeft deze planeet zelfs vooral kunnen veroveren dankzij het unieke menselijke vermogen om verhalen te verzinnen en verspreiden. Wij zijn de enige zoogdieren die kunnen samenwerken met talloze vreemden, omdat alleen wij fictieve verhalen kunnen bedenken, die kunnen verspreiden en miljoenen anderen zover kunnen krijgen dat ze erin geloven. Zolang iedereen in hetzelfde verhaal gelooft, gehoorzamen we allemaal aan dezelfde wetten en kunnen we dus effectief samenwerken.
Als je Facebook, Trump of Poetin dus wilt verwijten dat ze een nieuw, angstaanjagend tijdperk van post-truth hebben ingeluid, bedenk dan dat miljoenen christenen zich eeuwen geleden al opsloten in een zelfversterkende mythologische filterbubbel en het nooit zelfs maar waagden om het feitelijke waarheidsgehalte van de Bijbel te betwisten, terwijl miljoenen moslims onvoorwaardelijk vertrouwden op de Koran. Duizenden jaren lang bestond een groot deel van wat in menselijke sociale netwerken doorging voor ‘nieuws’ of ‘feiten’ uit verhalen over wonderen, engelen, demonen en heksen, en deden dappere verslaggevers live verslag vanuit de diepste dalen van de onderwereld. We hebben nul komma nul wetenschappelijk bewijs dat Eva werd verleid door de slang, dat de zielen van alle ongelovigen na hun dood zullen branden in de hel of dat de schepper van het universum het niet fijn vindt als een brahmaan met een onaanraakbare trouwt, maar toch geloven miljarden mensen al duizenden jaren lang in die verhalen. Sommig nepnieuws blijft eeuwig bestaan.

[...]

© 2018 Yuval Noah Harari
© 2018 Nederlandse vertaling Inge Pieters