Leesfragment: Verzet en rede in tijden van nepnieuws

15 september 2017 , door Susan Neiman

Het nieuwe boek van filosoof Susan Neiman is verschenen: Verzet en rede in tijden van nepnieuws. Lees bij ons een fragment.

Wat kunnen we doen in deze tijden van post-truth politics waarin overal nepnieuws opduikt? De machtsgreep van Trump kwam niet uit de lucht vallen. Decennia van leugens in de politiek - denk aan de 'rechtvaardiging' van de oorlog in Irak - hebben het idee ondermijnd dat er universele waarden bestaan waarvoor we ons schrap zouden moeten zetten. In dit essay stelt Susan Neiman, voortbouwend op de ideeën van Foucault en Kant, dat waarheid en rechtvaardigheid geen 'kwestie van perspectief' zijn, zoals vaak wordt beweerd, maar universele waarden om voor te strijden. Gelijke rechten voor iedereen - ongeacht ras, geslacht of seksuele geaardheid - waren nog niet zo lang geleden verre van vanzelfsprekend. Die waarden worden momenteel ernstig bedreigd. Het is gevaarlijk om de zaken op hun beloop te laten en onszelf te definiëren als slachtoffer van een onafwendbare gang van zaken.

N.B. Eerder bespraken wij de essaybundel Meer licht, waar Neiman een bijdrage aan leverde. Lees de recensie op Athenaeum.nl.

Alternatieve feiten

Op 4 december 2016 borg een man van achtentwintig jaar twee geweren in zijn auto en maakte vanuit zijn woonplaats in North Carolina een rit van 800 kilometer naar Washington D.C. Hij was op weg naar Comet Ping Pong, een drukbezochte pizzeria die kort voor de presidentsverkiezingen het middelpunt was van een sensationele complottheorie. Op diverse internetfora werd beweerd dat Hillary Clinton en haar campagneleider John Podesta vanuit dit restaurant een netwerk voor kinderprostitutie leidden en dat in de kelder kinderen werden gevangengehouden en mishandeld. Ter bevestiging wezen de complottheoretici op gelekte e-mails van Podesta waarin vaak het woord ‘kaaspizza’ voorkwam; volgens hen was dit een codewoord voor kinderporno. Kaaspizza? Kinderporno? Die gelijke beginletters moesten toch wel iets betekenen?
Op 21 november publiceerde The New York Times een artikel dat de lugubere beschuldigingen van tafel veegde, maar dat stookte het complottenvuurtje alleen maar op. Volgers van wat algauw ‘Pizzagate’ werd genoemd, vatten het artikel op als bewijs dat de media onder druk waren gezet om het netwerk voor kinderprostitutie buiten beeld te houden. In een bericht op een van de sociale media werd het artikel regel voor regel geanalyseerd. Met behulp van alle mogelijke redelijk klinkende retoriek trok de anonieme auteur de geloofwaardigheid van het respectabelste dagblad van Amerika in twijfel. Wie zou het bestaan van kinderslavernij durven ontkennen? Had de katholieke kerk pedofilie niet jarenlang verborgen gehouden en priesters tegen rechtsvervolging beschermd? Had de bbc niet geweigerd onderzoek te laten doen naar de populaire Jimmy Savile, ondanks zich steeds hoger opstapelende bewijzen dat hij honderden kinderen had misbruikt?
Wie langer dan een uur naar dit soort websites kijkt, vervalt waarschijnlijk tot wanhoop. Veel ervan maken in eerste instantie een serieuze indruk. Ze citeren onderzoekers en deskundigen, analyseren foto’s en plaatsen hartverscheurende interviews met knappe meisjes die naar eigen zeggen door hun oma als seksslavinnen zijn verkocht. De websites geven zelfs blijk van scepsis over hun eigen inhoud: ‘Ik weet dat het krankzinnig klinkt, maar hoe meer ik me erin verdiepte, des te doorzichtiger werd het.’ Op zulke sites kunnen argumenten zo’n overtuigende indruk maken dat het ons nauwelijks nog verbaast dat Michelle Obama een man is en Barack Obama een homo, en dat ze hun kinderen hebben geadopteerd.
Met het oog op de wilde theorieën die online circuleren, is de opdracht die Edgar Maddison Welch zichzelf gaf naar aanleiding van ‘Pizzagate’ bijna aandoenlijk: ‘Ik wilde persoonlijk nagaan wat er van dit verhaal waar was’, bekende hij later. Maar het is wel jammer dat hij daarvoor met een machinegeweer een restaurant moest overvallen. Alles bij elkaar genomen hield hij zich nog behoorlijk in. Hij schoot een paar keer in het wilde weg, en nadat hij erachter was gekomen dat er geen kinderen in het pand waren, gaf hij zich zonder verzet over. Een paar dagen later zei hij in de gevangenis tegen een journalist dat hij spijt had van zijn actie. ‘Ik wilde iets goeds doen, maar het ging helemaal verkeerd.’ Toen het nieuws bekend werd, vermoedden sommigen dat Welch een acteur was die door de progressieve media werd betaald om de complottheorie ongeloofwaardig te maken. Blijkbaar kan zo’n theorie met vrijwel alles worden bevestigd.
Het incident was een paar maanden later bijna vergeten, maar destijds inspireerde het niemand minder dan paus Franciscus tot een van zijn radicaalste kritische uitspraken. In een interview met het Belgische tijdschrift Tertio zei hij:

De media moeten bijzonder duidelijk en bijzonder transparant zijn en niet ten prooi vallen – neem me niet kwalijk – aan de ziekte coprofilie die alleen maar schandaal wil, altijd beschamend nieuws wil verspreiden. [...] En omdat mensen ook geneigd zijn tot de ziekte coprofagie, kan dit tot grote schade leiden.

Wie zou ooit hebben gedacht dat de paus de vakterm voor poep eten kende? Andere stervelingen zouden er het woordenboek op moeten naslaan. Toch was de actie van Welch bij lange na niet het enige reële gevolg van nepnieuws.
Dylann Storm Roof, eenentwintig jaar oud, was geobsedeerd door racistische websites. Na daarop te hebben gelezen dat Afro-Amerikanen ieder jaar honderden blanke vrouwen per dag verkrachten, probeerde hij in 2015 een rassenoorlog te ontketenen door het vuur te openen op een bijbelstudiegroep in een kerk, de Emanuel African Methodist Episcopal Church in Charleston. Negen mensen kwamen bij die aanslag om het leven. Hij bleef onverschillig toen hun familieleden aan boden hem te vergeven, weigerde berouw te tonen voor zijn daad en werd ter dood veroordeeld.
Ook al vielen er geen doden bij, toch leidde een ander voorbeeld van nepnieuws eveneens tot zeer grote schade. Donald Trump ging voor het eerst op pad in de politiek door in 2011 een van de speerpunten te worden van de Birther Movement, die ernaar streefde de legitimiteit van Barack Obama te ondermijnen door te beweren dat hij buiten de Verenigde Staten was geboren, zodat zijn presidentschap illegaal was. Ook al was Obama aan het einde van zijn tweede termijn bijna tweemaal zo populair als Donald Trump aan het begin van zijn eerste, toch moedigde de Birther Movement een deel van het land ertoe aan om Obama af te wijzen omdat hij niet Amerikaans en dus niet legitiem zou zijn, en om al het mogelijke te doen om ervoor te zorgen dat hij als president zo weinig mogelijk tot stand zou kunnen brengen. Ook al werd Trump onder druk gezet om tijdens zijn campagne de Birther Movement af te wijzen, toch zoeken veel van zijn kiezers nog ijverig naar bewijsmateriaal om deze te ondersteunen.
Nog ernstiger dan de Birther Movement waren de uitspraken van de regering-Bush in 2003 dat Saddam Hoessein over massavernietigingswapens zou beschikken. Zelfs respectabele media maakten er melding van zonder ze te verifiëren. The New York Times verontschuldigde zich later publiekelijk; de verantwoordelijke personen uit de regering van Bush namen die moeite niet. De invasie kostte bijna vijfduizend soldaten van de coalitiemacht het leven, en de laagste schattingen van het aantal burgerdoden aan Irakese zijde bedragen meer dan honderdduizend, ook al is er nog geen definitieve informatie beschikbaar. Andere gevolgen zijn tegenwoordig nog steeds voelbaar. Zou is zonder de oorlog in Irak even succesvol zijn geweest?
Hoe onmenselijk die oorlog ook was, de gevolgen ervan waren nog angstaanjagender. De onware ‘bewijzen’ waarvan de regering-Bush gebruikmaakte om de invasie te rechtvaardigen, en haar verandering van uitgangspunten toen er geen massavernietigingswapens werden ontdekt, veroorzaakten een diepe scheuring in het maatschappelijke weefsel. Ze hielpen een klimaat te creëren waarin leugens normaal werden, en de daardoor ontstane ondermijning van vertrouwen wordt zelf weer misbruikt om nog meer leugens te ondersteunen.