Recensie: Stille waanzin is overal

Hypercreatief, volhardend, begaan en strijdbaar, dat is het beeld van de psychiater dat oprijst uit What is Madness? (zeer knap vertaald door René de Weijer en Stanneke Wagenaar als Wat is waanzin?). Psychiater in de klassieke zin, welteverstaan; niet de medicus-met-specialisme die steeds meer de toon zet. Net als in zijn vorige boek Het nieuwe zwart. Rouw, melancholie en depressie imponeert Darian Leader met zijn heldere en effectieve uitleg van complexe geestesprocessen en –gesteldheden. In dit boek gaat zijn aandacht uit naar de psychose. Leader ageert tegen het veelvuldige voorschrijven van medicatie en pleit voor een behandeling die uitgaat van strategieën die de psychotici in hun zoektocht naar stabiliteit zelf hebben ontwikkeld. Door esther wils

Patiënten met een psychotische aanleg zijn vaak heel goed in staat om psychiaters te begrijpen – doorzien zelfs. Verveling, vermoeidheid en irritatie, die zij met hun veeleisende en langdurig labiele toestand bij uitstek kunnen oproepen, blijven voor deze gesprekspartners niet verborgen. Als geen ander zijn ze afgesteld op de signalen van de Ander. Leader betoogt dat ze die gevoeligheid hebben ontwikkeld – om Leaders voornaamste leermeesters Freud en Lacan vereenvoudigd samen te vatten – door blootstelling aan die eerste Ander, meestal de moeder, die om te beginnen hun wereld uitmaakte. In het gunstige geval komt door tussenkomst van de vader, de taal en de symbolische orde een begrip van de afzonderlijkheid van de Ander op gang, en een afgrenzing van de eigen persoon.

Als het kind er door traumatische (seksuele) ervaringen, verlies, al te nauwe betrokkenheid of double bind-gedrag van de moeder of al te sterke dominantie van de vader, niet in slaagt zelfstandig te worden en die onontbeerlijke afstand te veroveren, ontstaat er niet alleen een ‘gat’ van onstilbaar gemis maar ook een tragisch onvermogen op zeer intieme voet met anderen te verkeren. Hun nabijheid, en in het verlengde die van de wereld, wordt een bedreiging die de persoonlijkheid opzuigt of overneemt. In tegenstelling tot neurotici die hun onlust naar binnen keren, zien schizofrenen en paranoialijders het onheil van buiten op zich afkomen, als een kracht die vreemd is aan henzelf: een waan, die soms de vorm van een stem aanneemt.

Het pure kwaad?

Die wanen kunnen een ondergronds bestaan leiden, onzichtbaar voor de buitenwereld. Totdat een ingrijpende gebeurtenis (een overlijden, een geboorte, een relatiebreuk, ontslag maar ook promotie, vaak dus een rituele overgang maar soms ook een nauwelijks te reconstrueren particuliere aanleiding) de waan tot onhoudbare proporties opdrijft en vaak op extreme, soms op gewelddadige manier naar de oppervlakte stuwt. Vandaar de talrijke voorbeelden van brave huisvaders, –moeders (verhoudingen zijn bij psychotici niet uitgesloten) en kantoorklerken die plotsklaps hun dierbaren ombrengen, volgens een hoogstindividuele logica aan het moorden gaan of de hand aan zichzelf slaan.

Omstanders zien hier vaak het ‘pure kwaad’ aan het werk. Leader noemt dat een psychotische uitleg: een kracht die van binnenuit komt wordt verklaard tot een opzichzelfstaand fenomeen – ook massapsychose is aan de orde van de dag. Hij behandelt in Wat is waanzin? vele meer en minder gevaarlijke psychotici: beroemde als Freuds modelanalysant de Wolvenman en de Britse moordenaar-arts Shipman op wie al decennialang wordt gestudeerd, maar ook patiënten uit zijn eigen praktijk, en slaagt er in alle gevallen in een plausibele reconstructie te maken van de voorgeschiedenis die mensen tot waanzin dreef. Daarbij is geen preoccupatie van zijn patiënten te futiel, geen aanwijzing te miniem, geen ingeving te vergezocht.

Protheses

Om van de zee, waarin het onderscheid tussen ik en buiten verloren is geraakt, een eiland te bereiken, vaste grond onder de voeten, bestaan allerlei strategieën. Het kan al beginnen met het rangschikken van dwanggedachten op nummer. Patiënt A krijgt toestemming haar nummers aan Leader te sms’en, patiënt B sms’t hem een paar keer per dag of hij nog leeft; Alive and kicking is alles wat hij antwoordt, maar hij biedt B daarmee ritme, onderbreking in de onophoudelijke janboel in diens hoofd.

Ook uit andermans praktijken geeft Leader voorbeelden van onwaarschijnlijke toewijding, beschikbaarheid, geduld, inventiviteit en belangstelling die psychiaters opbrengen. Zowel die wens de ander van dienst te zijn – niet te verwarren met het onproductieve verlangen het eigen ego op te kalefateren door te ‘helpen’ – als de veerkracht van de psychotici zijn roerend, en de methodes die Leader heeft geïnventariseerd en ook aanbeveelt om de chaotische leegte het hoofd te bieden zijn schrikbarend bekend. Goena-goena, numerologie, handlijnkunde of astrologie zijn aan rationeler zielen niet besteed, maar we leven allemaal met protheses, hulpconstructies als ambitie in het werk, rolmodellen, idealismen en idealisering, dromen van eigen grootheid, verzamelwoedes, tijdelijke vlucht in de anonimiteit, de behoefte aan materialisatie van ons denken en kunnen in schilderen, wildbreien, cupcakes bakken – en schrijven, niet te vergeten: taal is het basisinstrument om orde te scheppen, de verbeelding aan het werk te laten en een band met buiten tot stand te brengen. Een lezer, ‘ontvanger’ bij Leader, is daarbij wel onontbeerlijk.

Er is maar één nadeel aan het boek, en dat is dat het niet terugpraat; je zou de psychiater je eigen observaties willen voorleggen om zijn duiding en advies te vragen – als de psychotische persoonlijkheidsstructuur zo wijdverbreid is, dan waarschijnlijk ook in de onmiddellijke omgeving. Komt het toch zover dat Leader in levenden lijve aanwezig is: succes gegarandeerd. De vorige keer dat hij in Nederland was, voor de presentatie van Het nieuwe zwart, had ik door omstandigheden een gedecoreerde pizzadoos in handen toen ik hem sprak en hij stak meteen van wal, geïnspireerd door het stel op het plaatje – ‘Waarom neemt hij het eerste stuk van haar pizza terwijl de zijne nog niet eens op is?’ Prettig gestoord, hoogbegaafd, zeer innemend; een leider om achteraan te lopen.

Esther Wils studeerde Italiaanse letterkunde en is redactiesecretaris van algemeen cultureel en literair tijdschrift De Gids.