Recensie: Treffender dan een fotoreportage

De onlangs opgepakte Servische generaal Ratko Mladic zal naar verwachting voorlopig enige tijd moeten doorbrengen in de Scheveningse gevangenis. Zijn proces bij het Joegoslavië-tribunaal, tegen hem en oud-president Radovan Karadžic van de Servische Republiek, zal de komende jaren weer uitgebreid de aandacht vestigen op de oorlog in het voormalige Joegoslavië. Het oprakelen van de gepleegde oorlogsmisdaden zal voor overlevenden en nabestaanden van slachtoffers geen gemakkelijke zaak zijn. De - toevallig - zojuist verschenen Nederlandstalige editie van Gorazde, van striptekenaar en journalist Joe Sacco (1960), heeft het Joegoslavische conflict als achtergrond, maar spitst zich toe op de gebeurtenissen in het door Serviërs belegerde Gorazde, in de jaren tussen 1993 en 1996. Door martin smit

Journalistiek verslag in stripvorm

Joe Sacco bracht in 1996 een jaar in de enclave door. Als een van de weinige journalisten kon hij de stad min of meer vrijblijvend bezoeken. Aan de hand van interviews met de gedwongen achtergebleven bewoners van Gorazde, reconstrueert hij de gebeurtenissen vooraf en tijdens de belegering, beschrijft hij het oorlogsgeweld, de ellende die de oorlog met zich mee bracht en de belevenissen van zijn nieuwe vrienden gedurende die jaren. Joe Sacco hoorde in Gorazde menig gruwelijk verhaal uit de eerste hand. Gorazde (de oorspronkelijke editie verscheen in 2000) is een persoonlijk en journalistiek verslag van de Joegoslavische oorlog in stripvorm.

Tientallen jaren wist de strenge hand van maarschalk Tito (1892-1980) de etnische en nationalistische onenigheden tussen de verschillende Joegoslavische republieken (Kroatië, Macedonië, Bosnië, Slovenië, Vojvodina, Servië, Montenegro, Kosovo) te onderdrukken. Tien jaar na zijn dood echter dreigde de Joegoslavische eenheid uiteen te vallen omdat met name Servië haar nationalistische drang kracht bij wilde zetten, door gebieden in andere republieken, waar veel Serviërs woonden, op te eisen. De Serviërs wilden zuivere Servische gebieden, niet ‘vervuild’ door de aanwezigheid van moslims.

Hoe deze strijd van de Serviërs ontaardde in een verschrikkelijke oorlog, is tot in detail elders beschreven. In 1995 was de situatie in het voormalige Joegoslavië enorm geëscaleerd: de door de Serviërs bedreigde moslimgemeenschap had zich noodgedwongen gevestigd in enkele door de Verenigde Naties ingestelde enclaves, waarbij hun veiligheid door de VN werd gegarandeerd. Hoe overste Karremans en de Nederlandse VN-troepen de opmars en de misdaden van Mladic niet hebben kunnen tegenhouden, is bekend. Na het Nederlandse debacle van Srebrenica, dreigden de Serviërs ook de moslimenclave Gorazde onder de voet te lopen.

Sluipschutters

Het lot van Srebrenica bleef Gorazde bespaard, maar de ellende voor de moslimbevolking was er niet minder om. Wanneer journalist Joe Sacco in 1996 in Gorazde aankomt, lijkt door vredesonderhandelingen - onder leiding van president Clinton - een vrede nabij. Sacco maakt in Gorazde kennis met een voormalige moslimstrijder, Edin, die hem zijn gruwelijke belevenissen vertelt: een ooggetuigeverslag van dood, moord, sluipschutters, honger en wanhoop. Sacco sluit vriendschap met familie en vrienden van Edin, en interviewt hen en andere bewoners van Gorazde. Hij spreekt met buurtbewoners en ontmoet de chirurg en verpleegsters van het plaatselijke hospitaal.

Zo krijgt hij een beeld van de verschrikkingen die zich tijdens de belegering in en rond Gorazde hebben afgespeeld: moslims die door hun voormalige Servische buren worden vermoord, huizen van moslims die worden geplunderd en platgebrand, voormalige vrienden die elkaar de keel afsnijden. De veelvuldige beschietingen door Servische milities, de dreigende hongersnood, het gebrek aan elektriciteit en de mensonterende toestanden in het ziekenhuis - waar zonder narcose geopereerd wordt - zijn dagelijkse kost voor de bewoners van Gorazde.

Tragedies

Deze veelal tragische terugblikken op de oorlog plaatst Sacco in zwart omrande pagina's, alsof het grafstenen zijn, tegenover zijn eigen soms wat frivole belevenissen in de enclave in 1996. Sacco, die dankzij zijn journalistieke VN-pas redelijk makkelijk via de zogenaamde 'blauwe weg' - een corridor waardoor de VN voorraden naar Gorazde kan brengen, maar die onder toezicht staat van de Serviërs - toegang heeft tot Gorazde, brengt het dagelijks leven van zijn nieuwe vrienden en kennissen in de enclave nauwkeurig in beeld.

Er zijn weer feestjes, er wordt weer gelachen, verliefdheden komen op - ook al lijkt het leed nog niet geleden. De situatie is weliswaar iets verbeterd in vergelijking met de jaren ervoor, maar de tragedies zijn niet vergeten, niemand wil weer samenleven met de Serviërs. Sacco leeft mee met de bewoners, hun angsten, hun dromen, wensen en verhalen. Velen kennen Serviërs die tijdens de etnische zuiveringen zonder scrupules hun moslimburen de keel doorsneden en in de rivier smeten. Iedereen heeft wel een familielid, vriend of vriendin verloren door Servische beschietingen, moordpartijen of sluipschutters.

Volkerenmoord

Juist de afwisseling tussen heden en verleden in Sacco's verslag, geeft het verhaal een dimensie van hoop: het biedt uitzicht op betere tijden. Maar op de achtergrond blijft bij geïnterviewden en vertellers iets wezenlijks knagen: waarom grepen de VN, NAVO en Verenigde Staten niet of nauwelijks in, terwijl er een volkerenmoord gaande was? Terwijl Srebrenica onder de voet werd gelopen en Gorazde later hetzelfde lot leek te treffen, hielden VN en NAVO zich op de vlakte. Mondjesmaat werden de Servische stellingen door de NAVO bestookt, terwijl de belegering van de stad onverminderd doorging.

Het boek van Sacco is daarom niet alleen een journalistiek verslag, maar ook een kritiek op de slappe houding van de VN, de VS en de NAVO tijdens het conflict: veiligheidsgaranties werden niet nagekomen en beloofde luchtsteun bleef uit.

Nieuwe journalistiek

Joe Sacco creëert met dit boek in wezen een nieuwe vorm van journalistiek. In het een jaar later verschenen en veel geroemde Palestine (2001) hanteert hij dezelfde aanpak: ter plekke spreekt hij mensen en hoort hij verhalen aan. Vervolgens maakt hij in zijn boek een verstripte reconstructie van de gebeurtenissen. Sacco tekent in een ietwat gekunstelde, houterige, maar minutieuze en realistische tekenstijl, die niet alleen betrokkenheid verraadt, maar ook blijk geeft van een nauwkeurige bestudering van omgeving en omstandigheden. Als de werkelijkheid van Gorazde in de jaren 1993 en 1994 niet zo verschrikkelijk was, zouden zijn treffende panoramische overzichtstekeningen van de stad het als ansichtkaarten zeker goed doen.

Door zichzelf bovendien op te voeren als - weliswaar niet altijd even flatteus - strippersonage, die zich verbonden voelt met de bewoners, etaleert Sacco zijn sympathie voor de bevolking van Gorazde. Zijn personages voert hij vertellend op, alsof hen ter plekke een interview wordt afgenomen. Hij zorgt daarbij voor een evenwichtige combinatie van beeld en tekst en daardoor krijgt Sacco's werkelijkheid een extra lading. Zo weet hij een wellicht realistischer beeld van de oorlog en haar gevolgen te schetsen dan een fotoreportage of krantenverslag dat ooit had kunnen doen. Gorazde is een meer dan indrukwekkende terugblik op een schrijnende periode in de Europese geschiedenis.

Martin Smit is redacteur van het anarchistische tijdschrift De As, publiceerde artikelen in De As, Buiten de Orde en En Route, is redacteur bij uitgeverij De Vooruitgang en medewerker van Athenaeum Nieuwscentrum.