Recensie: Gezond door een ander te genezen

Hij is nieuwsgierig, wars van decorum en hij heeft een bevlogen pen. Dichter des Vaderlands Ramsey Nasr heeft zich voor de tweede keer gewaagd op een avontuurlijke tocht. In 2008 bezocht hij al Tanzania in gezelschap van een stel biologen, waarover hij Homo Safaricus schreef. Toen kon hij zich af en toe nog verkneukelen over die ‘met zintuigen behangen’ wetenschappers. Maar ditmaal gaat hij naar het zo goed als hermetisch voor de buitenwereld afgesloten Myanmar (voorheen Birma). Het medische team waarmee hij reist, bestaat uit een spoedarts, een chirurg en elf studenten. Zijn fascinerende boek erover, met indringende foto’s van Diego Franssens erbij, heet In de gouden buik van de Boeddha. Door godeke donner.

Een reis met Ben-er-niet

Net als van de Tanzaniaanse reis is er een documentaire in afleveringen van gemaakt die op het ogenblik door Canvas België wordt uitgezonden met als titel Wildcard Myanmar; op de Nederlandse tv wordt hij in 2011 uitgezonden. Het is nogal een onderneming om met een groep medici en een filmploeg rond te reizen in een van de meest ontoegankelijke landen ter wereld. Momenteel worden er wat tipjes van sluiers opgelicht door journalisten als Minka Nijhuis die uiterst omzichtig verslag doen van de begin november gehouden verkiezingen en de daarop volgende vrijlating van Aung San Suu Kyi. Maar wie al te kritisch over het militair bewind schrijft, riskeert voorgoed uit Myanmar verbannen te worden of lokale gesprekspartners in grote problemen te brengen.

Het mag dan ook een wonder heten dat het dit Belgische team lukte rond te reizen, zij het dat er van hogerhand duidelijk besloten werd waar. Er reist permanent iemand mee:

‘Onze vriend van het regime zal ervoor zorgen dat we de komende weken overal kunnen filmen en geen problemen met de militairen zullen ondervinden; in ruil daarvoor mogen we niet alles filmen. Vanmiddag, bij het bezoek aan de markt, ontdekte ik pas rijkelijk laat dat hij erbij was, bescheiden op de achtergrond. Hij zag er tijdloos en glanzend uit. Hij zou van onze leeftijd kunnen zijn en hoewel hij zijn best deed er niet te zijn, zag ik hoezeer hij zijn zwarte, zorgvuldig gekamde scheiding koesterde als een kat. Deze Birmees zal ons helpen, opdat wij niet de verkeerde dingen filmen. Alles wat hij opvangt, zal hij rapporteren. Dat is zijn werk. En hij is goed in zijn werk. Daarom is hij overal bij. Ik noem hem: Ben-er-niet.’

De Delta in

De reis zou oorspronkelijk naar Sagaing in het noorden gaan, maar de plannen zijn radicaal omgegooid – inmiddels is daar een Duitse hulporganisatie langs geweest en nu zijn de patiënten op. In plaats daarvan gaat het team naar de Delta, ten westen van de hoofdstad Yangon (vroeger Rangoon). Toen de cycloon Nargis er in 2008 woedde, zijn zeker 230.000 mensen verdronken. De meest voorkomende aandoening hier is cataract wat meestal tot blindheid leidt. Op één dag worden per tafel tien man geholpen. Als ze al blind waren, kunnen ze opeens weer zien. Dankbaar werk, maar, zoals de opererend arts zegt: ‘In Vlaanderen hebben we één arts op 300 inwoners, in de Delta 118 op 2 miljoen.’

Tijdens het hele bezoek is de regie van het militair bewind voelbaar. Komt de ploeg ergens aan, blijkt er geen materiaal voorhanden, mag er niet worden geopereerd of zijn er ineens geen patiënten meer. Voor internationale humanitaire missies is de Delta verboden terrein maar dankzij hun pragmatische insteek mogen deze Belgen relatief ongestoord werken. ‘Ge doet gewoon uw werk en maakt gebruik van de gelegenheid,’ zegt hun leider.

De rol van Ramsey Nasr zelf is die van ooggetuige. Operaties van gespleten lippen (‘hazenlip’ zeg je niet, aldus de chirurg: ‘Wij kennen onze patiënten géén eigenschappen van dieren toe!’) beschrijft hij tot in detail. Alle patiënten gaan slechts gedeeltelijk verdoofd onder het mes want er wordt spaarzaam omgesprongen met de anesthetische middelen. Pijn lijken ze niet te lijden. Het moet wel liggen aan hun boeddhistische levensopvatting dat ze geen kik geven. De mensen zijn gewend te mediteren. Ze verkeren in een onwaarschijnlijke rust, hoewel er een cameraploeg om hen heen draait en wildvreemden in hun eigen taal commentaar leveren.

De open kraan

Steeds dieper gaat de ploeg de Delta in. In het door de cycloon getroffen gebied horen de westerlingen dat hele dorpen van de kaart zijn geveegd. Het zijn woonplaatsen van de Rakhine, die van de naar schatting 137 etnische minderheden in Myanmar een van de grootste vormen.

Als Luc, de spoedarts, een jongen met een diepe snijwond in zijn voetzool behandelt, vraagt Nasr hem: ‘Is het niet dweilen met de kraan open zolang het gezondheidssysteem niet verandert?’

Meteen beseft hij zich dat hij dit niet had moeten vragen.

‘Een van de redenen waarom hij hier zo graag werkt, is ongetwijfeld dat hij zijn gang kan gaan – in een malicieuze bui heb ik wel eens gedacht dat dit het paradijs moet zijn voor een vrije jongen van de chirurgie: zware gevallen à volonté en niemand die je op de vingers kijkt – maar zelfs al was dit zijn tuin van Eden, ik heb niet het recht zijn werk in twijfel te trekken. Luc geneest mensen, hij bevrijdt ze niet.’

Eenmaal terug in Yangon voelt het voor Nasr als terug bij af. Alle vragen zijn er nog. Is het boeddhisme medeverantwoordelijk voor het in stand blijven van het regime? Is het echt de bedoeling dat je pas in het nirwana kunt beseffen dat lijden voorkwam uit illusies en dat de generaals die illusies willens en wetens in stand houden?

Vlak voor zijn vertrek treft Nasr een schimmige figuur in een portiek die hem een boodschap wil meegeven: ‘Jullie willen onze vrijheid, maar als dit land ooit wordt bevrijd, zal het zijn als Chinese enclave. Heel Birma is in handen van China.’ Hij vertelt Nasr dat er een snelweg dwars door Birma wordt aangelegd ten behoeve van China. Het is allemaal op het internet te vinden. ‘Misschien moeten jullie wat minder aan je geweten en wat meer aan de Birmezen denken,’ voegt de man hem ten afscheid toe.

Op de terugweg naar Nederland bedenkt Nasr: ‘In Birma staat alles netjes op zijn kop. Zoals de inwoners vanaf de steigers ons toezwaaiden alsof we waren teruggekeerd in plaats van aangekomen, zo wordt men daar gezond door een ander te genezen.’

Godeke Donner heeft Nederlandse Letterkunde en Algemene Literatuurwetenschap gestudeerd aan de UvA en de Sorbonne-IV. Ze heeft in de afgelopen 25 jaar in onder andere Madrid, Buenos Aires, Paramaribo en Jakarta gewoond en schreef boekrecensies voor verschillende kranten.