Recensie: Wij barbaren

Nuance verkoopt slecht. 'Klare taal' des te beter. De mens is nu eenmaal beter in staat de wereld om zich heen (en zichzelf) te begrijpen in manicheïstische termen. Dus, na de nazi's en de communisten is het nu de moslimbevolking die ons voortbestaan bedreigt. In Angst voor de barbaren. De botsende beschavingen voorbij gaat filosoof en historicus Tzvetan Todorov deze simplistische, maar breedgedragen visie met strijdbaar humanisme te lijf: hij is niet alleen onjuist, hij werkt averechts, zegt pieter wybenga.

'In de eerste plaats wordt de moslimbevolking, die een miljard leden telt en in talrijke landen woonachtig is, tot de islam gereduceerd, alsof de moslims, anders dan alle andere menselijke groeperingen, zich de geringste daden in hun bestaan laten voorschrijven door religie, de enige oorzaak van de keuzes die ze maken. Vervolgens wordt de islam tot het islamisme gereduceerd [...]. Ten slotte wordt het islamisme tot terrorisme gereduceerd [...]. Maar Bin Laden zegt net zomin de waarheid over de islam als Hitler over het Westen, en nog minder die over alle moslims.'

Juist in het reduceren van de veelheid aan complexe identiteiten en onderlinge verhoudingen tot voor de publieke opinie hapklare tegenstellingen, ziet Todorov een belangrijke oorzaak voor het ontstaan van het probleem. Het Westen positioneert zichzelf als de opperbevelhebber van haar Verlichtingsleger dat het moet opnemen tegen een geweldadige islam, en dat is 'niet het beste middel [...] om hen tot iets meer rede en iets minder gewelddadigheid te brengen'. Deze vernederende houding, gevoegd bij het enorme welvaartsverschil dat voor iedereen zichtbaar is geworden door de globalisering, is de kiem van het geweld aldus Todorov.

Deze op zich niet nieuwe analyse roept natuurlijk bij rechts de bekende kritiek op: het is een gevaarlijk tolerante houding die de ogen sluit voor het reële gevaar dat de islam vormt. Todorov bepleit inderdaad de dialoog, een diepgaande analyse van de veelzijdigheid van het probleem en een begripvollere houding van het Westen: geen kortetermijnoplossingen. Maar die zijn er ook niet, lijkt Todorov te willen zeggen met het aan Romain Gary ontleende motto van het derde hoofdstuk: 'De Amerikanen kunnen de gedachte dat er voor een probleem geen oplossing bestaat niet verdragen.'

Het zijn ook niet zozeer deze oplossingen die bewonderingen wekken, maar de manier waarop hij met uiterste precisie de waan van alledag fileert: de vernederende houding en de geweldadige aanpak, gevoed door angst worden ze allom geaccepteerd, maar ze leiden alleen maar tot meer spanningen. Todorov toont hier vooral dat we allemaal maar mensen en dus onvolmaakt zijn. En hij waarschuwt daarbij dat het Westen zelf gevaarlijk afglijd naar barbarij: het mens-zijn van de moslims wordt ontkend door ze (met geweld) te willen onderwerpen aan 'onze' waarden.

Todorov ontkent het gevaar van de geradicaliseerde moslims ook niet. Hij keurt echter de makkelijke uitweg van beide tegenpolen, tolerantie en onverzettelijk bestrijden af. We moeten 'tussen de klippen doorzeilen'. Hierbij toont hij zich een fervent aanhanger van het politieke model dat een grote diversiteit aan collectieve identiteiten weet te verenigen, de Europese Unie. Een poging om de wereld beschaafder te maken, zegt Todorov, die er ook niet voor terugdeinst aan te geven dat er in de moslimlanden nog veel winst te behalen valt op dit punt. Hij pleit voor een erkenning van diversiteit zonder de postmoderne kaart uit te spelen: hij ziet eenheid in veelheid, gedragen door een 'universele norm aangaande de gelijkheid van alle mensen' die 'dwingt tot een regulering van de verschillen'.

Tzvetan Todorov gaat 30 september met Margot Dijkgraaf en Geert Mak in debat bij Maison Descartes.

Pieter Wybenga is historicus en politicoloog. Hij is werkzaam in de culturele sector en bespreekt literatuur voor Recensieweb.nl.