Recensie: Het verdwijnen van Mumbai's dynamiek

In 2007 nam de regering van Maharashtra, de enorme deelstaat aan de Westkust van India, een omstreden plan aan: het Dharavi Development Plan. Deze gebeurtenis haalde zelfs Nederlandse kranten - journalisten schreven, in zalige onwetendheid, dat met dit project een eind zou komen aan Dharavi, de grootste achterbuurt van Azië, gelegen in het centrum van Mumbai, de hoofdstad van de deelstaat. In het zojuist verschenen Reclaiming Mumbai komt Dharavi herhaaldelijk ter sprake. Het boek, samengesteld door medewerkers en studenten van de Katholieke Universiteit Leuven, betreft een knellend dilemma: het is evident dat Mumbai verder moet worden uitgebreid en ontwikkeld, maar hoe doe je dat zonder al te veel schade aan te richten?

Dharavi beslaat ruim tweehonderd hectaren in een gebied dat grenst aan het internationale vliegveld en het gloednieuwe bedrijvencomplex langs de Bandra-Kurla route. De grond lag vroeger aan de rand van de stad, maar door de gigantische bevolkingsgroei - van ongeveer vier miljoen inwoners bij de Indiase onafhankelijkheid tot zo’n 18 miljoen op dit moment - ligt de sloppenwijk momenteel zo’n beetje in het centrum. Het aantal inwoners van Dharavi is onbekend, want in geen dertig jaar zijn er serieuze volkstellingen gehouden. Vermoedelijk gaat het om driekwart miljoen mensen of meer: een duizelingwekkend aantal gezien de beschikbare oppervlakte. De bevolkingsdichtheid moet hier tot de hoogste van de wereld behoren. wat moet er met die mensen gebeuren als de plannen werkelijkheid worden? De deelstaatsregering heeft een uitgesproken opvatting over Dharavi: ‘Zoals iedere andere sloppenwijk in Mumbai, ontbreekt het Dharavi aan toiletfaciliteiten en voldoende watertoevoer. Open riolen en vuilstortplaatsen zijn aantrekkelijke broedplaatsen voor ratten, kakkerlakken, muggen, vliegen en ander schadelijk ongedierte.’ De conclusie ligt voor de hand: zet er een reuzenbulldozer neer en schuif alles de Arabische Zee in. De autoriteiten willen niets liever dan van Mumbai een soort Shanghai maken: iedereen opgeborgen in torenflats, achtbaans snelwegen, fly-overs, tunnels, bruggen en hier en daar een plukje groen. Klaar.

In Reclaiming Mumbai is ook een bijdrage van de plaatselijke architect Rahul Mehrotra opgenomen, bekend van sjieke koffietafelboeken over de architectuurgeschiedenis van Mumbai, maar ook van pogingen om iets van de historische stad te conserveren. Een witte raaf. Overal in India sterft het stedelijke erfgoed een gruwelijke dood onder de slopershamer, in razend tempo. Een gebied als Dharavi, waar slechts een bescheiden percentage te vinden is van de naar schatting bijna tien miljoen mensen die in sloppenwijken wonen, maakt deel uit van wat hij de Kinetische Stad noemt: de ‘restruimten’ van de stad - langs de snelweg en de spoorweg, afvoerkanalen, onbebouwde stukjes grond die ‘van niemand’ zijn, onontgonnen moeras, lege stukken strand. Zestig procent van de totale stedelijke bevolking woont daar, op niet meer dan 10% van het grondoppervlak. Op die plekken moet dag en nacht worden geïmproviseerd om het hoofd boven water te houden. Op huizen van plastic afval en hout, of lege olievaten, afgedankte autobanden en roestend golfplaat, staan schotelantennes en hangt een dicht web van elektriciteitsdraden, waarmee illegaal stroom wordt afgetapt. Tussen de huizen loopt een labyrint van steegjes en laantjes, waar de buitenstaander binnen de kortste keren hopeloos is verdwaald. De Kinetische Stad is voortdurend in beweging, ook al vanwege het ingrijpen van de bovenaf - in een permanent kat-en-muis spel worden de sloppen door de zwaar bewapende overheid met de grond gelijkgemaakt. Ergens anders schieten ze weer de grond uit. De Kinetische Stad is een bazaar, de dynamiek van de stad ligt hier besloten.

Tegenover de Kinetische Stad staat de Statische Stad: die kennen we allemaal. De imponerende wolkenkrabbers, de megakantoren, het sjieke winkelcentrum, de glanzende vestigingen van de overheid. De wereld van de officiële architectuur, waar alles een plaats heeft en een plaats voor alles is, het leven van negen tot vijf. Het centrale thema van het boek: is Mumbai op weg van een krioelende, aanstekelijke, creatieve broedplaats naar een formele, onpersoonlijke, op Westerse leest geschoeide Statische Stad?

Kapala Sharma, die Dharavi als haar broekzak kent, laat zien wat een verlies het zou zijn als Dharavi tegen de vlakte zou gaan. Ook economisch: de wijk met haar omvangrijke kolonies pottenbakkers en leerbewerkers, heeft vermoedelijk een jaarproductie van - omgerekend - omstreeks een half miljard euro. Bovendien vind je in dit ‘mini-India’ een staalkaart aan gemeenschappen met uiteenlopende belangen: vissers afkomstig van de oudste inwoners van Mumbai, de pottenbakkers uit Gujarat die hier al bijna honderd jaar zitten, de islamitische leerlooiers uit Uttar Pradesh die de jasjes en tassen maken voor de dure winkels in Milaan, New York en Singapore.

In Reclaiming Mumbai wordt een stad ontleed. De bijdragen van Indiase auteurs zijn glashelder, goed geïnformeerd, prettig leesbaar: ze weten waar ze het over hebben. Het volk uit Leuven leunt meer op academische wolligheid en vage abstracties. Maar al met al wordt een cruciale ontwikkeling uit de doeken gedaan. Het is beangstigend te bedenken dat wat in Mumbai gebeurt, zich overal afspeelt waar de verstedelijking hard om zich heengrijpt: de fundamentele ondermijning van de Kinetische Stad.

Lodewijk Brunt is emeritus hoogleraar stadssociologie.