Recensie: Observerend, prachtig, wijs: Marijke Schermers In het oog

Een nieuwe Marijke Schermer! Breakwater (haar romandebuut Noodweer) staat op de Dublin Literary Award-longlist, en Liefde, als dat het is stond op de shortlist voor de Libris Literatuurprijs 2020. In het oog, over een onderzoekster die in één klap geen onderzoeksgeld meer krijgt en verlaten wordt, is weer zo’n fijne roman, met geweldige, organische zinnen en een ijzersterke psychologie, een boek dat doet nadenken over relaties, hoe bewust je daarin moet zijn en hoe transparant. En hoe je jezelf ziet.

• Kom donderdag 14 maart naar Athenaeum Boekhandel Spui voor Marijke Schermer
• Lees ook Lynn van der Zaag over In het oog
• Lees fragmenten uit
  • In het oog
  • Liefde, als dat het is
  • Noodweer
  • Mensen in de zon

In een relatie helemaal jezelf

Want Nicola, onze ik, kijkt natuurlijk terug op deze tegenvallers, maar stoomt ook door: ze manipuleert haar onderzoek van de Leptotrichia animalis en volgt gretig haar fascinatie voor een zachtmoedige, jongensachtige man. Ze observeert deze Louis, dringt in zijn huis binnen en als ze dan via Tinder een relatie krijgen, vraagt ze hem van alles, en geeft amper iets van zichzelf weg. Dat leidt tot een ongewoon denken over relaties en identiteit. ‘Ik vroeg me af of relaties mij van mezelf vervreemden. Was het niet juist de bedoeling dat je in een relatie helemaal jezelf kon zijn,’ vraagt ze zichzelf af. Zestig pagina’s later, over veranderende identiteit:

‘Wanneer was ik nou eigenlijk mijn huidige zelf geworden? Was het idee van een zelf als iets constants en coherents en waarachtigs soms een misvatting? Was het ons beschouwende brein dat de fictie van een persoonlijkheid en een logisch leven produceerde om de wilde werkelijkheid onder de duim te houden? Wist je alleen maar wie of wat je was op de zeldzame momenten dat je helemaal samenviel met jezelf? En was dat zogenaamde samenvallen misschien een illusie van het verliefde brein?’

Dit zijn ontwrichtende vragen, maar Nicola wordt steeds absoluter in haar overwegingen - haar blik wordt steeds duidelijker eigen, eigenzinnig, onbetrouwbaar. Weer dertig pagina’s later, als ze al zoveel weet over Louis, en zo weinig over zichzelf verteld heeft: ‘Was de gelijkwaardige relatie niet net zoiets krankzinnigs als therapieën die van elk mens een oplosbare puzzel wilden maken?’

Denken, zien, voelen, weten

Maar ja, is ze niet vooral zelf zo'n puzzel? Dat soort gedachten doorspekken een verhaal dat — niet helemaal verrassend — naar een onvermijdelijk einde koerst. Want de publicatie die ze aan haar gemanipuleerde onderzoek wijdt, roept enthousiasme en scepsis op. Al eerder schreef ze over haar PhD-onderzoek: ‘Omdat mijn kleine stap vooruit uiteindelijk door de waarheid werd gesecondeerd, zoals ik het noem, is het geen fraude met data – wel met de methode – maar feitelijk alleen wat schuifwerk in de volgorde geweest.’ En precies dat, het rommelen met de methode, met de volgorde, met de transparantie en waarheid, doet ze nu weer: met die bacterie én met Louis Kosta.
Ze duikt onder, beantwoordt berichten en oproepen niet meer. Ook in haar relatie met Louis komt Nicola tot een apotheose, en daar weet Schermer me absoluut te verrassen, net als met het slot van de roman, waarin Nicola's dochter, klimaatactiviste, een hoofdrol krijgt.

Maar nog meer dan het verhaal en de vragen die dat oproept, zijn de stijl en de volwaardige psychologie de reden om dit boek te lezen. Een zin (op de eerste pagina) als ‘Ze denkt na, dacht ik, weet ik nog’ kán gewoon, een klein kunststukje die het denkende karakter van de verteller onderstreept. Verderop: ‘Ze zat te lezen en zag me niet maar zag me toen toch en lachte naar me.’ Of, heel veel later: ‘Ik dacht aan hem, aan zijn huis, aan zijn bed, aan zijn lichaam. Ik dacht geloof ik helemaal geen seconde aan Bee, misschien dacht ik even dat ik daadwerkelijk over haar heen begon te komen. Maar zeker weten deed ik het niet.’

Denken, zien, voelen, weten, en dat over onderzoek, liefde, jezelf en de ander, waarheid. En dan, geweldig uitzoomend: ‘[G]evangen in elkaars blik terwijl de tijd verstreek, terwijl er overal op de wereld mensen stierven en baby’s werden geboren en de zeespiegel steeg.’ Ja, in het oog staan met die ander, met de consequenties van je acties, terwijl alles doorgaat, dat is prachtig gezegd — maar zelfs op dat moment twijfel je of Nicola zoveel ziet en weet als ze denkt. En of de zeespiegel niet veel belangrijker is. In het oog is een prachtig, wijs boek.

Daan Stoffelsen is webshopmanager van Athenaeum.nl.