Recensie: Fris en verdrietig: Xavier-Laurent Petits banlieu- en schaakroman De zoon van de berentemmer

#92! Xavier-Laurent Petits De zoon van de berentemmer (Le fils de l’Ursari, vertaald door Leny van Grootel), bekroond met de Franse kinderboekenprijs de Prix Sorcières en een Zilveren Griffel, komt de Grote Vriendelijke Honderd binnen. En terecht. De geschiedenis van de Roemeense Roma Ciprian, die met zijn familie naar een banlieu van Parijs wordt gebracht om te stelen en bedelen, maar uiteindelijk een schaakwonder blijkt te zijn, is even geestig als tragisch als spannend als ontroerend.

• Bekijk de hele Grote Vriendelijke Honderd van 2023

Berentemmers, dieven, bedelaars

Dat het boek goed doordacht is, blijkt misschien al uit de Camus-achtige openingszin, ‘Op een morgen overleed Mica.’, en dat het geestig en scherp is, uit de tweede zin: ‘Mica was onze auto.’ Toch is dat maar het begin van de ellende. Ciprians gezin van berentemmers - vader vecht met hun beer op dorpspleinen - en dieven - broer vindt altijd wel wat te eten - raakt de auto, de beer én oma kwijt en wordt naar een braakliggend terrein buiten Parijs getransporteerd waar ze geld moeten verdienen voor een stel boeven. Stelen, bedelen, ja, maar gewone mensen ‘snapten niet dat het gewoon ons werk was. Zij aten goed, allemaal. Waarom wij dan niet?’

Dit is de zwarte kant van migratie: migranten kunnen zielig zijn, maar ook (of: daarom juist) gebruikt worden door misdadigers. Ze verliezen hun waardigheid, Ciprians zusje wordt bijna verkracht, en Ciprians vader neemt wraak, iets wat hem zijn leven en zijn vrijheid kan kosten. Dat deel van De zoon van de berentemmer is bijzonder duister, reden te over om dit boek 12+ te noemen.

De uitweg in het schaakspel

Tegelijk is Ciprians stem licht en geestig, met de naïviteit van de vreemdeling en de scherpte van de buitenstaander. En vindt hij een uitweg door schakende mensen te observeren in een park. Dat is magisch.

‘Ik keek strak naar het schaakbord. Ik had zojuist iets gezien wat ik nog niet eerder had opgemerkt, ik wist alleen niet precies wát. In mijn hoofd herhaalde ik als in een film de laatste beurten en plotseling realiseerde ik me dat de witte koning zat opgesloten. “Schaakmat” wilde zeggen: jouw koning zit in de val. Het doel van het spel was dit: de koning van je tegenstander achtervolgen totdat hij niet meer aan zijn nederlaag kon ontsnappen.’

Even later wordt hij gesnapt, en ontdekken de schakers zijn grote talent. Ze helpen hem en zijn familie, en terwijl ze opgesloten leken, weet Ciprian er een revanche uit te halen. Is dat een happy end? Nee, er is te veel verloren gegaan, de politie vindt het berentemmermes waarmee de misdadiger vermoord was. Ciprians zonnige vooruitzichten betekenen geen rustig leven voor het hele gezin. Maar dat is eigenlijk wel mooi en eerlijk bij deze frisse en verdrietige roman.

Daan Stoffelsen is webshopmanager bij Athenaeum Boekhandel en vader van twee.