Recensie: Een levenswerk en het Boek van de herhaling: Rachel Cusk over moederschap

In 2001 verscheen Rachel Cusks A Life's Work: On Becoming a Mother, dat in 2004 door Karina van Santen en Martine Vosmaer vertaald werd. De titel In het land van moeders is bij de herdruk van deze week vervangen door Een levenswerk. Over het moederschap, en dat klopt beter: de Canadees-Britse schrijfster beschrijft het eerste jaar van haar moederschap in thematische hoofdstukken. De terugkerende boodschap: het is verre van makkelijk, en waarom had niemand haar voorbereid? Het is dan ook makkelijk dit als gezeur af te doen, eenzijdig gezeur, maar Cusk schrijft met humor en brille, en ze verbindt haar eigen ‘triviale’ problemen met literatuur en de menselijke conditie.

N.B. Deze bespreking is een bewerking van een leesimpressie op derevisor.nl. Lees ook Fleur Speet over Second Place en onze voorpublicatie uit De tweede plaats, de Nederlandse vertaling van Cusks roman. Eerder besprak Fleur Speet Cusks Coventry en Kudos voor ons. Uit dat laatste boek publiceerden we ook voor.

Capitulatie, een verloren slag

Ze overtuigt, met andere woorden, dat het ouderschap inderdaad A Life’s Work is: het gaat om leven, maar het is ook vooral werk, een klus. De wolken zíjn niet rose, maar grijs, en soms dagenlang zwart.

In de Inleiding schrijft ze dat haar echtgenoot de zorg voor de kinderen op zich nam terwijl zij schreef. Maar tegelijk laat ze in het hoofdstuk over de zwangerschap zien dat vrouw-zijn onveranderd moeizaam kan zijn.

‘Ik verlang naar een vluchtroute, naar een in code gestelde verwijzing naar verzet. Mijn sekse is een schrale, lang geleden uitgezette, liefhebbend beklede val geworden waar ik per ongeluk in ben gelopen en waar geen uitweg meer uit is. Ik ben als het ware elektronisch geoormerkt door de zwangerschap. Mijn vrouwelijke bewegingen worden nauwlettend in de gaten gehouden.’

Even later, over communiceren met de baby: ‘Terwijl mijn buik dikker wordt, realiseer ik me dat daarmee contact maken ongeveer even zinvol is als een weiland dat contact maakt met de snelweg die er dwars doorheen wordt gelegd.’ Geweldig beeld. En: ‘Dat soort solitair, volmaakt en bizar nepmoederschap wordt niet aangeraden, merk ik, aan vrouwen die al een kind hebben, en niet alleen omdat zij minder goedgelovig zijn.’

Nepmoederschap! Of over hoe haar dochter gaat kruipen en slopen: ‘Ik raak beperkt tot één kamer, een ontwikkeling die staat voor capitulatie, een verloren slag. Terwijl mijn dochter ingewikkelder en gevaarlijker wordt, groeit mijn respect voor haar recht evenredig met de minachting van anderen.’

Het boek van de herhaling

Treffend en pijnlijk, waar en goed gezegd, en dat een boek lang. Je hoopt dat Cusk de relatie met haar kinderen heeft kunnen oppakken na die eerste jaren in de loopgraven. Het moederschap (Nederlandse ondertitel) is immers een worden (Engelse ondertitel), geen zijn. Je hoopt (en weet ook wel) dat er vrouwen zijn die het beter getroffen hebben. Je weet dat Cusks kinderen gegroeid zijn, en zijzelf ook, we zijn zo’n tien boeken verder, waaronder de Outline-trilogie waardoor ik in 2018 dit boek uit 2001 oppakte.

In Coventry, haar essaybundel uit 2019, vertaald door Jeske van der Velden en Caroline Meijer, onderzoekt ze in verschillende stukken wat moederschap ook inhoudt. Vooral in ‘De zussen van Shakespeare’ doet ze dat. Daar komen haar eigen moeder en Medea en Klytaimnestra langs, net als thuisblijfmoeders en vertwijfelde schrijvers. Ja, schrijft ze over de tijd waarover Een levenswerk gaat, ‘in die jaren had ik ontoelaatbaar veel medelijden met mezelf en mijn dochters’, maar nu, lezen we, is er afstand en abstractie. Ze besluit haar denken over moeders en kunstenaars:

‘En in mijn eigen ervaring als schrijver zijn de plaatsen die de grootste eerlijkheid vereisen – omdat compromissen en vals bewustzijn en “misleiding” daar nog altijd de integriteit van het leven van een vrouw bedreigen – die waarin eerlijkheid het felst wordt verworpen. Ik spreek uiteraard over het boek van de herhaling, over fictie die gaat over wat eeuwig en onveranderlijk is, die handelt over huishouden en moederschap en gezinsleven. Het totale gebrek aan tolerantie voor deze onderwerpen in de eenentwintigste eeuw is ontegenzeglijk het bewijs dat de vrouw op het punt staat afstand te doen van belangrijke aspecten van haar moderne identiteit.
De vrouwelijke schrijver die op zoek is naar werk heeft dus nog genoeg te doen wat ontwarren betreft, wat betreft het doorbreken van de stilte die als een mist om de zich almaar herhalende vrouwelijke ervaring hangt. De Man Bookerprijs zal ze niet winnen voor het schrijven van het boek van de herhaling: ze zal, zoals De Beauvoir besefte, eerder irriteren en lezers tegen zich in het harnas jagen dan behagen. Maar erger is dat ze misschien iets van haar privileges zal moeten inleveren om dat boek te schrijven. Misschien moet ze haar kamer uit komen en haar oude plaats achter de deur in de zitkamer weer innemen.’

Misschien zien we in dat essay het ware levenswerk voltrokken, een proces als rouw, van het heel pijnlijke en concrete naar de abstractie, maar het ongemak van de eerlijkheid, de zwaarte blijft. Maar door een continu nadenken, door scherpe en geestige formuleringen, het wisselen van afstand en intimiteit blijft het menselijk, en soms zelfs licht.

Daan Stoffelsen is webredacteur van Athenaeum.nl.