Recensie: De tovenaar blijft binnen

Waarom schrijven schrijvers over schrijvers? Om erachter te komen hoe zij het deden, of om het beter te doen? Om een kijkje te nemen in het hoofd van iemand die je bewondert? Waarschijnlijk om al die redenen en nog een heel stel andere, maar Colm Tóibín richt zich in zijn nieuwe roman, The Magician, vooral op de laatste. De roman gaat over het leven en werk van de gevierde Duitse schrijver Thomas Mann, maar vooral over wat er tussen de regels door gebeurde.

N.B. Lees ook Lette Vos' toelichting bij haar vertaling, De tovenaar (2022). En Anneke Boks toelichting bij haar vertaling van Het huis van de namen, een fragment uit die roman, en Fleur Speets bespreking van Nora.

Op het eerste gezicht is The Magician behoorlijk rechttoe-rechtaan. We volgen Mann vanaf zijn geboorte in Lübeck, waar hij de zoon is van een succesvolle maar hautaine zakenman, zijn verwarrende tienerjaren na de dood van zijn vader, zijn huwelijk met de verfijnde Katia Pringsheim, de geboorte van zijn zes kinderen en zijn steeds grotere literaire succes. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, als hij en zijn familie gevlucht zijn voor het regime van Hitler, groeit hij uit tot een van de belangrijkste Duitse schrijvers en denkers, wiens inzichten in de Duitse ziel en cultuur van grote waarde worden geacht.

Alleen een tovenaar op de pagina

Maar de droge feiten van een levensloop vertellen natuurlijk nooit het hele verhaal. Op een nuchtere, maar precieze manier wroet Tóibiń tussen de dagelijkse beslommeringen door in de gedachten van de beroemde schrijver (waar hij gelukkig alle vrijheid toe heeft – het blijft natuurlijk fictie). Mann komt naar voren als iemand die vooral in zijn hoofd leeft. Hij gebruikt de mensen om zich heen en de situaties waar hij in verkeert als inspiratie voor zijn romans, maar verder doet hij niet zoveel moeite om de banden tussen hem en anderen stevig aangetrokken te houden. Dat geldt voor de artiesten en politici die hij ontmoet – waaronder, doe eens een greep, Gustav Mahler en de Roosevelts – maar zeker ook voor zijn eigen kinderen. ‘I am sure the world is grateful to you for the undivided attention you have given to your books,’ schrijft zijn zoon Michael hem, ‘but we, your children, do not feel any gratitude to you.’

‘You are a great man. Your humanity is widely appreciated and applauded. I am sure you are enjoying loud praise in Scandinavia. It hardly bothers you, most likely, that these feelings of adulation are not shared by any of you children.’ […] Thomas placed the letter under a book on his bedside table. Later, he would read it once more and then he would destroy it. If Katia and Erika found out that it had been sent and asked him about it, he would say that he had not received it.’

Deze reactie is typisch voor Tóibíns Mann: je zoon vertelt je dat niet alleen hij, maar geen van je zes kinderen blij met je zijn als vader, en je lost de situatie op door hem compleet te negeren. Tóibín suggereert nooit dat Mann een harteloze of wrede man is, die zich expres van zijn familie afkeert, maar wel dat zijn soort levenslange toewijding aan zijn werk absoluut niet zonder gevolgen is, met name voor de mensen om hem heen. ‘The magician,’ zoals zijn dochter Erika hem noemt, is alleen een tovenaar op de pagina, en niet tijdens het avondeten met zijn vrouw en kinderen.

Een ondergrondse rivier

Manns homoseksualiteit, een aspect van zijn leven dat tot de publicatie van zijn dagboeken, in 1984, bij het grote publiek onbekend was, stroomt als een ondergrondse rivier door de roman heen. De suggestie wordt gewekt dat dit ook bijdroeg aan de kloof tussen Manns innerlijke en uiterlijke leven – als je je gevoel niet kunt volgen, blijft alles wat met dat gevoel te maken heeft ook altijd een beetje in de schaduw. Mann had sterke gevoelens voor en ook af en toe korte relaties met mannen, maar die bleven – behalve in zijn romans – altijd verborgen voor anderen.

Het is geen makkelijke taak die Tóibín zich gesteld heeft, om niet alleen een groot schrijver met een groot geheim te portretteren, maar ook zijn kinderen, waarvan sommigen hun eigen bekendheid genoten, en daar bovenop nog eens twee wereldoorlogen. Door juist vast te houden aan Manns innerlijke leven, hoe frustrerend zijn geslotenheid ook was voor de mensen om hem heen, vindt hij houvast en blijft de roman op koers. Of dat innerlijke leven er ook zo uit heeft gezien als in The Magician zullen we nooit weten, maar fascinerend is dat beschreven leven op de scheidslijn tussen verbeelding en realiteit wel.

Emmi Schumacher is anglist en mediastylist. Ze knipt, plakt, schrijft en fotografeert op Emmimeteeni.tumblr.com.