Recensie: Populisme: oorzaken en oplossingen

‘Populism is a new phenomenon but also a very old one,’ zo begint Barry Eichengreen, hoogleraar economie en politicologie aan the University of California, Berkely, zijn nieuwe boek, The Populist Temptation. Dat is interessant, want je kunt haast geen krant openslaan zonder de term tegen te komen, maar wat het precies inhoudt is veel minder duidelijk – laat staan hoe oud het wel niet is. In dit boek plaatst Eichengreen de ‘populistische verleiding’ in haar historische context. Hij identificeert de economische, sociale en politieke omstandigheden die de opkomst van populisme waarschijnlijker maken, en hij laat zien op welke manier populistische excessen voorkomen kunnen worden. Het boek is daardoor een houvast voor iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis en gevolgen van populisme.

N.B. Eichengreen komt naar Amsterdam! Voor een masterclass bij Spui25 en een lezing bij het John Adams Institute.

Populisme vormt een bedreiging voor economische stabiliteit, sociale solidariteit en, uiteindelijk, de democratie, stelt Eichengreen. In heldere taal verklaart hij wat het doet: ‘Populism arrays the people against the intelligentsia, natives against foreigners, and dominant ethnic, religious and racial groups against minorities. It is divisive by nature.’ De meest recente voorbeelden zijn de verkiezingsoverwinningen van respectievelijk president Trump en het ‘Leave’-kamp in het Brexitreferendum. Om deze gebeurtenissen beter te kunnen begrijpen beschrijft hij de populistische ontwikkelingen in de Verenigde Staten en Europa vanaf de negentiende eeuw tot aan het heden.

Dat historisch economisch overzicht, en met name de lessen die we daar uit kunnen trekken, is Eichengreens voornaamste bijdrage aan de literatuur over populisme. Het biedt een alternatief voor, of misschien juist een aanvulling op, Roger Eatwells and Matthew Goodwins National Populism: the Revolt Against Liberal Democracy, waarin de auteurs stelden dat economische achteruitgang, hoewel belangrijk, niet de hoofdoorzaak was voor de groei van populisme. Ook verschilt het van Jan-Werner Müllers Wat is populisme?, dat met name een antwoord probeert te bieden op die vraag. Hier schuilt tegelijkertijd ook een klein gevaar.

Hoewel Eichengreen zich bewust toont van het gebrek aan consensus over een definitie, wordt het academische debat daarover niet geëxpliciteerd. De grondige lezer kan Eichengreens definitie van populisme, een politieke beweging met anti-elitaire, autoritaire en nativistische neigingen, dus het beste zien als aanvulling op andere interpretaties.

Oorzaken

Het begint met stijgende economische onzekerheid en ongelijkheid. Op een toegankelijke manier – zelfs de (weliswaar schaarse) grafieken schrikken niet af – beschrijft Eichengreen de economische factoren die populisme in de hand werken. Het komt erop neer dat een groeiend segment van de samenleving het gevoel heeft niet meer mee te tellen of niet meer gezien te worden: hun salaris stagneert en de baanzekerheid daalt. De economische voordelen komen vooral terecht bij degenen die al een goede positie genieten: de rijken worden rijker.

De populistische verleiding wordt het grootst wanneer deze economische zorgen gecombineerd worden met identiteitspolitiek en het gevoel heerst dat de regering (of: de politieke elite) er niet in slaagt om beleid te maken dat rekening houdt met de belangen van deze benadeelde groep.

Eichengreen geeft een gedetailleerd – voor sommigen wellicht iets te gedetailleerd, maar wel nuttig – overzicht van de historische gebeurtenissen die deze tendens laten zien. Zo beschrijft hij de ‘Populist Revolt’ in negentiende-eeuws Amerika, de arbeidersprotesten in industrieel Engeland en de reacties (zowel in de VS als in Europa) op de financiële crisis in de jaren twintig van de vorige eeuw. Tegelijkertijd noemt hij ook de beleidsmaatregelen die er in sommige gevallen voor hebben gezorgd dat de populariteit van populisme beperkt bleef. De waarde van het boek ligt dan ook vooral in Eichengreens toepassing van de geschiedenis: historische feiten worden niet alleen gebruikt om het verleden weer te geven; ze dienen als middel om op een constructieve en hoopvolle manier naar de toekomst te kunnen kijken.

Oplossingen

Dit is Eichengreens oplossing: luister naar de belangen van de benadeelde groep. Hun belangen moeten vertaald worden naar beleid dat de vruchten van economische groei gelijkmatiger verdeelt. Daarnaast moeten degenen die het meest geraakt worden door economische verandering worden gecompenseerd voor hun verlies. Populistische leiders proberen uiteraard ook proberen de belangen van hun achterban te behartigen, maar hun beleidsvoorstellen hebben, volgens Eichengreen, vaak weinig kans van slagen. Het zal alleen ook voor de gevestigde partijen niet gemakkelijk zijn om deze belangen op een goede manier tegemoet te komen, erkent de auteur.

Dat wordt duidelijker wanneer de analyse uiteindelijk naar de Verenigde Staten en de Europese Unie van het heden leidt. Met de historische ontwikkelingen in het achterhoofd wordt het ook voor de lezer gemakkelijker om de factoren die populisme op beide continenten hebben doen oplaaien te identificeren. Hoewel optimistisch, is het boek ook realistisch: het wordt niet eenvoudig om de populistische verleiding te verkleinen. Historisch gezien is staatsingrijpen in de economie ongebruikelijk in de Verenigde Staten. Dit zal het moeilijk maken de economische ongelijkheid aan te pakken. Ook voor de Europese Unie zijn het zware tijden: het wordt lastig om gemeenschappelijk beleid te ontwikkelen wanneer euro-sceptische partijen floreren en lidstaten hun eigen belangen voor die van het collectief blijven stellen.

Toch is dit geen reden voor pessimisme. Om populisme te begrijpen moeten we ergens beginnen - en Eichengreens boek is een hoopvol begin. Dit boek is meer dan een geschiedenisboek; het is niet alleen een beschrijving van het verleden, maar ook een gids voor het nu. Het is precies deze link tussen heden en verleden die het boek aantrekkelijk maakt voor alle lezers die populisme echt willen doorgronden.

Isadora Dullaert studeerde Liberal Arts and Sciences met een major in World Politics aan Leiden University College en is op dit moment bezig met haar MSc in Nationalism Studies aan de University of Edinburgh.