Recensie: Een intiem inkijkje in de wereld van een jonge vrouw uit de negentiende eeuw

In Jane Austens Emma (1815) spelen de inwoners van het fictieve dorpje Highbury de hoofdrol. Onderlinge intriges, mogelijk te sluiten huwelijken die toch net mislopen, grote verliefdheden en kleine schandalen vullen de dagen van de jonge Emma. Hoewel je soms bijna struikelt over de negentiende-eeuwse ideeën rondom stand, status en geboorterecht, vormt dit boek tegelijkertijd een scherpe spiegel voor onze eigen tijd.

N.B. We bespreken Austens klassieker bij gelegenheid van de Penguin Black Classics-actie (kortingscode PENGUINBLACK). Austen is bij Athenaeum ook nog gewoon in de Nederlandse vertalingen van Annelies Roeleveld en Margret Stevens, en die van J.A. Schroeder te krijgen.

Lege dagen

In Emma leeft de lezer mee met de jonge, bevoorrechte Emma die met haar neurotische en hypochondrische vader, Mr Woodhouse, in een groot landhuis woont. Emma brengt haar lege dagen in het grote huis peinzend over de sociale verhoudingen in haar kleine gemeenschap door. Zijn er nog spannende roddels? Wie geeft het volgende etentje? En vooral: wie zal zich met wie gaan verloven? Hoewel ze druk speculeert over mogelijk te sluiten huwelijken, ziet ze zichzelf niet per se trouwen. Haar vader kan ze eigenlijk niet alleen laten, en het idee een oude vrijster te worden bevalt haar ergens ook wel, als je rijk bent is dat immers helemaal niet zo erg:

'"But then, to be an old maid at last […]!"

"Never mind, Harriet, I shall not be a poor old maid; and it is poverty only which makes celibacy contemptible to a generous public! A single woman, with a very narrow income, must be a ridiculous, disagreeable old maid! the proper sport of boys and girls, but a single woman, of good fortune, is always respectable, and may be as sensible and pleasant as any body else. And the distinction is not quite so much against the candour and common sense of the world as appears at first; for a very narrow income has a tendency to contract the mind, and sour the temper. Those who can barely live, and who live perforce in a very small, and generally very inferior, society, may well be illiberal and cross."'

In het gareel

Het belang van bezit, afkomst en geld wordt in Emma continu benadrukt. Het idee dat je met iemand trouwt van een mindere stand is uitgesloten, een vrouw die een baan moet nemen een schande. Jane Austen geeft deze maatschappij heel precies weer, maar van echte kritiek op de eventuele tekortkomingen of onrechtvaardigheid van die maatschappij is nauwelijks sprake. De vrouwen in dit boek lopen precies in het gareel, ze moeten deugdzaam zijn, ze moeten lief zijn en mooi, en dat zijn ze. De mannelijke personages kunnen zich zo hier en daar nog een kleine gekkigheid veroorloven (zoals de spannende buitenstaander Frank Churchill die tegen alle mores in zijn verloving geheim houdt), maar ook hun motieven zijn uiteindelijk uiterst fatsoenlijk en correct.

Lichte rebellie

De lichte rebellie díe aanwezig is, zit hem grotendeels in Austens scherpe oog en geestige schrijfstijl waarmee ze het kleinburgerlijke gekonkel uitvergroot tot in het groteske. Dit komt heel mooi naar voren in het personage van Mr. Woodhouse, die, overheerst door neurotische angsten en hypochondrie, in ieder hoekje dodelijk gevaar verwacht en zo een luchtig element van onvoorspelbaarheid vormt in zijn verder zeer correcte sociale omgeving. Toch blijft het allemaal braaf, en verlang je hier en daar naar wat meer wezenlijk oproer, naar een personage dat tegen alle maatschappelijke voorschriften in plots grenzeloos verliefd wordt op iemand die absoluut niks bezit. Je zoekt naar wat vuiligheid, wat échte schandalen, je zou willen dat de personages hun onderhuidse gevoelens eens naar buiten zouden laten knallen, of hun minder deugdzame en brave gedachten in ieder geval zouden erkennen. Waar zijn de opstandelingen, de vreemdgangers, de verslaafden en de rafelrandjes?

Spiegel

Hoewel de wereld waarin Emma leeft wel erg statusgevoelig is, de vrouwen wel heel ondergeschikt zijn en je Jane Austen soms zou willen smeken om wat meer rebelse personages, is Emma, als je het boek in zijn tijd plaatst, een belangrijke historische bron. De literaire weergave van het leven in het upperclass-Engeland van rond 1815 biedt ons een intiem inkijkje in de wereld van een jonge vrouw uit die tijd. Je krijgt mee wat haar idealen waren, hoe zij haar eigen leven voor zich zag. Omdat hierover maar weinig werd geschreven en er maar weinig bronnen over voorhanden zijn, is dit op zichzelf al heel veel waard.

Maar Emma doet meer dan alleen een interessant licht werpen op het leven van toen, de roman dwingt ons ook kritisch te kijken naar onze eigen maatschappij. Want worden ook wij niet nog altijd bepaald door onze afkomst, geboorte en status? Bewegen wij ons in onze sociale kringen en relaties ooit buiten onze eigen klasse - tegenwoordig aangeduid met het eufemisme bubbel? Verschilt onze samenleving op dat vlak dus eigenlijk wel zo wezenlijk van die van Highbury als we graag willen denken? Zo is het de ultieme literaire klassieker: na meer dan twee eeuwen houdt Jane Austen ons met haar scherpe observaties nog altijd een spiegel voor.

Marij de Wit (1989) is programmamaker en redacteur. Ze werkt bij academisch-cultureel podium SPUI25 en als acquirerend redacteur bij de Nederlandse Boekengids.