Recensie: De duizelingwekkende rijkdom van Herodotus

De Historiën van Herodotus heeft als bron voor de Grieks-Perzische oorlog een canonieke status, maar wie het werk vanaf de eerste pagina begint te lezen, raakt al snel afgeleid door talloze uitweidingen, anekdoten en weetjes. Telkens slaat de nieuwsgierige Herodotus weer een zijpad in, besteedt aandacht aan verre voorgeschiedenissen of aan exotische gebieden met machtige rivieren of interessante flora en fauna. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de meeste mensen slechts een selectie van Herodotus’ werk kennen. Beroemd zijn de vertellingen over Griekse tirannen als Pisistratus, Periander en Polycrates, en de gedetailleerde beschrijvingen van de slagen bij Thermopylae en Salamis hebben velen geïnspireerd. Die komen nog beter tot hun recht met inachtname van hun minder bekende context. Daarom is het goed nieuws dat we nu beschikken over de stijlvolle, toegankelijke en integrale vertaling van de Historiën van de hand van Wolther Kassies.

N.B. Deze recensie kwam tot stand in samenwerking met Hermeneus. Tijdschrift voor antieke cultuur van het het Nederlands Klassiek Verbond. Eerder publiceerden we voor uit Kassies' vertaling. En uit Gerard Koolschijns vertaling, Macht heeft vele minnaars, en Wolther Kassies' eerdere vertaling van De Peloponnesische oorlog.

De fraai uitgegeven vertaling van de vertaler die eerder al Thucyides en Polybius vertaalde, wordt ingeleid en geannoteerd door Michel Buijs, die de lezer nuttige handvatten biedt om het monumentale boekwerk van Herodotus te lijf te gaan. Aan het einde vinden we een wervend essay van Tom Holland, die de Historiën onlangs in het Engels heeft vertaald. Plattegronden en lijsten met namen en begrippen maken het werk compleet.

Vleugels geven, knotten en zwarte billen

Een vergelijking met oudere vertalingen van Damsté en Van Dolen maakt duidelijk dat Kassies ervoor gekozen heeft dichtbij het Grieks te blijven. Wanneer Paris bijvoorbeeld Helena’s hart verovert, gebruikt Herodotus een binnen zijn werk unieke metafoor door te zeggen dat hij haar ‘vleugels gaf’ (2,115). Kassies houdt dat beeld overeind, wat meer recht doet aan het Grieks dan Damstés ‘verleiden’ of Van Dolens ‘het hoofd op hol brengen’. En wanneer Artabanus zijn jongere neef Xerxes herinnert aan de neiging van de goden om alles wat uitsteekt met onheil te treffen (7,10), vertaalt Kassies het zeldzame werkwoord kolouein met ‘knotten’. Daarmee respecteert hij de agrarische metafoor die Herodotus ook elders gebruikt in vergelijkbare vertelsituaties, bijvoorbeeld in het symbolische advies van de tiran Thrasyboulos aan Periander om de hoogste korenaren in Korinthe ‘af te plukken en weg te gooien’ (5,92).

Net als elke andere vertaler doet ook Kassies concessies ten behoeve van de leesbaarheid. Verstandig is zijn keuze om de complexiteit van Herodotus’ indirecte rede te vermijden en de directe rede te gebruiken. Ook kiest hij er geregeld voor om betekenisvolle namen te voorzien van een vertaling in de tekst. In de Thermopylaevertelling lezen we bijvoorbeeld ‘Zeus Lafystios, de Verslinder’ (7,197), het pad ‘Anopaia, Steilte’ (7,216) en de rots van de ‘Zwarte Billen’ (7,216), genoemd naar de harige billen van Herakles waarmee de Kerkopen de spot dreven.

Kleinigheden

Bij grote projecten zoals deze vallen altijd punten van kritiek te noteren. Het is niet ‘ondanks’ maar dankzij het aandringen van Locriërs en Fokiërs dat Leonidas in Thermopylae blijft (7,207) en in noot 30 bij boek 1 (p. 826) is het de koeherder Mitradates, en niet Astyages’ lakei Harpagos, die over zijn wederwaardigheden vertelt en zich wel degelijk zorgen maakt om zijn zwangere vrouw (1,111). Maar dit zijn slechts kleinigheden in een omvangrijk boek dat aan accuratesse weinig te wensen overlaat. Hoewel nergens expliciet vermeld, blijkt dat de vertaling gebaseerd is op een oudere teksteditie. Dit is een verstandig besluit, want de recentere Herodotusuitgaven bevatten veel controversiële keuzes. De oudere edities van Stein, Hondius-Schuursma en Hude zijn op sommige punten inmiddels wel achterhaald. Een voorbeeld betreft de periode van ‘ontspanning’ (anesis) die zij aannemen voorafgaand aan de Ionische opstand (5,28). Tegenwoordig wordt hier ananeōsis (‘hernieuwing’) gelezen, een overtuigender lezing waarmee de vertelling van de Ionische opstand direct volgt op de Perzische veroveringen in Thracië en de Hellespont.

Historisch onderzoek

De inleiding besteedt geen aandacht aan de historische achtergronden van de Grieks-Perzische oorlogen. Uit historisch onderzoek weten we inmiddels dat Herodotus’ visie op de gebeurtenissen eenzijdiger is dan lange tijd werd aangenomen. De westwaartse expansie onder Darius was bijvoorbeeld veel succesvoller dan Herodotus doet voorkomen. Discussies over deze onderwerpen zijn digitaal niet makkelijk te traceren en juist daarom verdienen ze enige aandacht. Dit geldt ook voor Herodotus’ eigen tijd. Hij schreef de Historiën in een periode van toenemende spanningen binnen Griekenland, die af en toe doorschemeren in zijn werk en ook zijn houding tegenover Athene bepalen. Tot slot plaats ik een vraagteken bij het gebruik van de methodologische observaties van Thucydides, die schreef over zijn eigen tijd, voor de beoordeling Herodotus’ redevoeringen (p. 38). Juist bij Herodotus, die een verleden beschreef dat hij zelf niet meemaakte, is scepsis op zijn plaats, zeker wanneer hij zijn personages laat spreken in de achterkamertjes van vorstenhoven of in de marges van het slagveld.

Deze kanttekeningen ten spijt adviseer ik iedereen om Kassies’ vertaling aan te schaffen. Neem hem mee op reis naar Griekenland, Turkije, Egypte of het Midden-Oosten. Je zult je vergapen aan de duizelingwekkende rijkdom van Herodotus’ geschiedwerk, met gepaste bewondering voor degenen die het werk ontsloten hebben en elegant hebben vertaald.

Mathieu de Bakker is universitair docent Klassiek Grieks. In 2009 interviewden we hem.